Хәлқара кәчүрүм тәшкилати: хитай диний етиқадни боғидиған қанунлирини бикар қилиши шәрт

Мухбиримиз гүлчеһрә
2017.09.04
jume-namaz-saqchi.jpg Хитай алаһидә қораллиқ сақчилириниң җүмә намизидин қайтқан уйғурларни назарәт қиливатқан көрүнүш. 2014-Йили 23-май, үрүмчи.
Yomiuri of AFP

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати қурбан һейт һарписида мақалә елан қилип, хитайни диний етиқадни боғидиған йеңи қанунлирини бикар қилишқа чақирди. Мақалидә әгәр мәзкур өзгәртиш киргүзгән диний ишлар мизани мақулланса буниң хитайда диний паалийәтниң барлиқ түрлирини мутләқ контроллуққа алидиғанлиқи оттуриға қоюлди.

Мақалидә йәнә уйғур аптоном райони йеқинда мақуллиған “радикаллиқни түгитиш мизани” уйғурларниң һәқ һоқуқлириға йәниму илгирилигән һалда дәхли-тәруз қилди, дәп әйибләнди.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати шәрқий асия бөлүми директори росейн риф тәрипидин 31-авғуст елан қилинған “хитай немә үчүн диний етиқадни боғидиған йеңи қанунлирини бикар қилиши шәрт ?” мавзулуқ мақалидә, уйғур мусулманлири, тибәт буддистлири вә хитай христиан муритлириниң диний әркинликиниң бесимға учраш мәсилиси оттуриға қоюлған болсиму, әмма нуқтилиқ һалда хитай һөкүмитиниң уйғурларниң диний паалийәтлирини, һәтта уларниң өз алдиға һәҗгә беришиниму қаттиқ чәкләватқанлиқи алаһидә тилға елинған.

Мақалидә “дунядики милйонлиған мусулманлар һәҗигә тәйярлиниватқанда, хитайдин өз алдиға һәҗгә беришни арзу қиливатқанлар сәуди әрәбистанниң орниға түрмигә баридиғандәк туриду. Бу йилниң бешида хитай даирилири 200 дәк уйғурни өз алдиға сәпәргә чиққанлиқи үчүн қолға алди. Һөкүмәт уйғурларниң диний паалийәтлирини ‛террорлуққа қарши туруш‚ нами астида қаттиқ қоллуқ билән чәкләп кәлмәктә” дәп көрситилгән.

Росейн риф ханим мақалисидә хитай һөкүмитиниң уйғурларниң диний етиқад әркинликини чәкләш йүзисидин бу йил мартта, хитай хәлқ қурултийиниң тәстиқидин өткүзмәй турупла йолға қойған “радикаллиқни түгитиш мизани” ға охшаш йәрлик қаттиқ тәдбирләрни елип, уйғурларниң диний кийим-кечәклирини кийиши, аялларниң һиҗаблиниши, әрләрниң сақал қоюши, пәрзәнтлирини диний әқидиләр билән тәрбийилиши, мәсчитләрниң өз алдиға өшрә -закат йиғишниму чәклигәнликини баян қилған.

У йәнә, уйғурлар диярида юқириларниң өрп-адәт категорийәсигә мәнсуп икәнликиму етибарға елинмастин, бу әһвалларниң һәр қандиқиниң радикаллиқ санилип, “җинайәт” кә айлинип қалғанлиқини тәкитлигән. Буниңға йеқинда бир уйғур кадирниң диний затлар алдида тамака чекиштин әймәнгининиңму “радикаллиқниң ипадиси” санилип, җазаланғанлиқини мисалға алған.

Хитай һөкүмити 2016-йили сентәбирдә 2005-йилидин башлап иҗра қилип кәлгән “диний ишларни башқуруш низами” ға өзгәртиш киргүзүш лайиһәсини елан қилған қилди.

Бу низамниң өзгәртилгән нусхисиға “тарқақ һәҗ қилғучиларға 200 миң сом җәриманә қоюш” дегәнгә охшаш мәзмунлар киргүзүлүп, динға етиқад қилғучиларға қаритилған қануний, мәмурий вә иқтисадий җәһәтләрдики җазаларниң еғирлаштурулғанлиқи мәлум.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң бу йиллиқ диний әркинлик тоғрисидики доклатида қәйт қилишичә, хитай һөкүмитиниң 2016‏-йили 7‏-сентәбирдә чиқарған “диний ишлар башқуруш низами” даириләргә зор һоқуқларни берип, уларниң диний паалийәтләрни назарәт қилиш, контрол қилиш, бәзи диний ибадәтләрни чәкләш һоқуқини кеңәйткән.

Доклатта көрситишичә йәнә, нәтиҗидә “мәзкур низам аталмиш ‛сиңип кириш вә әсәбийликкә қарши дөләт бихәтәрликини қоғдаш‚ дегән нам билән, диний етиқад әркинликиниң, хусусән буддист тибәтләр, мусулман уйғурлар вә йәр асти христиан черкавлириниң қаттиқ бастурулушиға йол ачқан.”

Росейн риф ханим мақалисидә хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң юқириқи әндишиси қайта әскәртип “әгәр мәзкур өзгәртиш киргүзгән диний ишлар мизани мақулланса буниң хитайда диний паалийәтниң барлиқ түрлирини мутләқ контроллуққа алидиғанлиқидин дерәк бериду” дәп көрсәткән.

У йәнә, хитайни диний етиқадни боғидиған йеңи қанунлирини бикар қилишқа чақирип “хитай һөкүмити диний әркинликни боғидиған бу қанунларни бикар қилиши шәрт, чүнки хитай һөкүмити бу хил диний етиқадни чәкләйдиған қанун вә ‛диний ишлар башқуруш низами‚ лирини бикар қилмиғанда, хитайда йәниму көп динға етиқад қилғучилар өлүм җазасиға учриши мумкин” дегән.

Тәтқиқатчи росейин мақалисидә хитай компартийәсиниң “террорлуқ” вә “әсәбийлик” кә қарши туруш намидики диний бастурушниң уйғур районлирида алаһидә еғирлашқанлиқини әскәртип, “диний әркинлик капаләткә игә қилинмиған тәқдирдә, райондики зиддийәт әксичә техиму өткүрлишип кетиду” дегән вә хитай һөкүмитини диний паалийәтләрни контрол қилишни, чәкләшни вә динға ишәнгүчиләргә зиянкәшлик қиливатқан барлиқ қанун-түзүмлирини әмәлдин қалдурушқа чақирған.

Хитайниң уйғурларға қаратқан диний етиқад чәклимә сиясәтлири изчил һалда хәлқаралиқ тәшкилат вә америка һөкүмитиниң тәнқидигә учрап кәлмәктә.

Буниң алдида америка дөләт ишлири министирлиқи 15-авғуст күни “2016-йиллиқ хәлқара диний әркинлик доклати” ни елан қилди.

Мәзкур доклатта өткән бир йил ичидә дунядики һәрқайси дөләтләрниң диний етиқадқа мунасивәтлик сиясәтлири, җүмлидин хитайдики диний етиқад әһвали тәпсилий баһалинип “хитай һөкүмити изчил һалда пуқраларниң, болупму уйғурларниң диний етиқади сәвәблик уларға зиянкәшлик қилип кәлмәктә” дәп хуласә чиқирилған иди.

Дуня уйғур қурултийиниң диний ишлар комитети рәиси турғунҗан алавудун әпәнди, уйғурларниң диний вәзийитиниң хәлқаралиқ җәмийәтләрниң көзитиши астида икәнликиниң уйғурларға үмид бәрсиму, әмма һәр қандақ диний паалийәтләрни тәқибгә елип келиватқан хитай һөкүмитиниң уйғурларға пәрқлиқ һалдики қаттиқ бесим сиясәтлирини йүргүзүп келиватқанлиқини нәзәрдин сақит қилмаслиқини тәкитлиди.

У, хитайниң туйғуларниң диний етиқад паалийәтлирини бәҗа кәлтүрүшигила әмәс, бәлки уларниң күндилик һаяти, мәдәнийәт, өрүп адәтлири бойичә яшишиғиму йол қоймайватқанлиқини вә уйғурларға қаритилған чәклимиләрниң ахирида уйғурларни өз етиқадидин ваз кәчтүрүшни мәқсәт қилидиғанлиқини оттуриға қойди.

Голландийәдики уйғур паалийәтчиси абдуғени әпәнди мулаһизисини оттуриға қоюп, һөкүмитиниң уйғур мусулманлириниң етиқадини чәкләшни мәқсәт қилған зулум сиясәтлири, динғила қаритилған чәклимила әмәс, бәлки динни баһанә қилип туруп, уйғурларниң һәр қандақ һоқуқини сүпүрүп ташлашни көзләйдиғанлиқини тәкитлиди.

У йәнә уйғур мусулманлириниң уйғур ели ичи вә сиртидики вәзийити хәлқара кишилик һоқуқ органлириниң бәлгилик диққитини қозғаватқан болсиму, мусулман дөләтлири вә ислам тәшкилатлириниң буниңға нисбәтән пассип позитсийидә болуп кәлгәнликиниң сәвәби һәққидә ойлиғанлирини оттуриға қоюп, буниңда мусулман әллириниң хитай билән болған иқтисадий мәнпәәтни, дөләт мәнпәәтини диний вә инсаний мәсулийәттин үстүн көргәнлики сәвәб болғандин башқа уйғурларниңму өзиниң дәвасини аңлитишта аҗизлиқ қилғанлиқиниму етирап қилишқа тоғра келидиғанлиқини әскәртти.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.