Йәкән наһийисидә шиәләрниң йиғилиш өткүзүши диққәт қозғиди

Йеқинда йәкән шиә мәзһипигә мәнсуп бир түркүм кишиләрниң йиғилиши өткүзүлгән. Бу йиғилишниң хитай даирилириниң рухсити билән елип берилғанлиқи мәлум. Уйғурларниң мутләқ көп қисми исламий мәзһәп нуқтисидин изчил сүнийләрниң һәнәфий мәзһипигә мәнсуп болуп, шиәләрниң исмаилийә мәзһипигә мәнсуп таҗикларни һесабқа алмиғанда, шиә мәзһипи уйғур җәмийитидә изчил бир еқимға айлиналмиған. Бирақ йеқинқи йиллардин буян уйғур җәмийитидә шиә мәзһипи вә сүний тәсәввупиға мәнсуп сопиларниң һәрикити күчийишкә башлиғанлиқи мәлум.

Тор хәвәрлиридин ашкарилинишичә, бу йил 5‏-айда йәкән наһийисидә өткүзүлгән шиә мәзһипигә мәнсуп ислам муритлириниң йиғилишиға 500 дәк адәм қатнашқан. Хитай һөкүмитиниң бир тәрәптин, диний радикаллиққа қарши туруш намида сүний ислам муритлириниң һәр хил диний паалийәтлирини, радикаллиққа майил диний хаһишлирини қаттиқ бастуруп, йәнә бир тәрәптин, уйғур җәмийитидики аз санлиқ шиәләрниң йиғилиш өткүзүшигә йол қоюши диққәт қозғиди.

Хитай һөкүмити уйғурларниң диний етиқадиға һөрмәт қилинип, уларниң диний әркинликтин толуқ бәһримән болуватқанлиқини илгири сүрсиму, бирақ у уйғурларниң диний мәктәп ечиши, диний тәлим-тәрбийә елип бериши, диний йиғилишларни өткүзүшни өз ичигә алған һәрқандақ диний паалийити, диний хаһишлирини радикаллиқ, дәп бастуруп кәлгән.

Бәзи көзәткүчиләрниң қаришичә, мутләқ көп қисми аһалиси сүний мәзһипигә мәнсуп уйғур җәмийитидә, шиәләрниң паалийәт өткүзүшигә йол қоюлуши һәйран қаларлиқ әһвал. Шуңа, бу бәзи диний көзәткүчиләрдә хитайниң мәқситигә қарита гуманлиқ соалларни пәйда қилған. Сәуди әрәбистанда олтурушлуқ журналист вә диний зат сираҗидин әзизиниң қаришичә, бу хитайниң шиәликни күчәйтип, сүний исламға қарши бир тәңпуңлуқ қурушқа тиришиватқанлиқини көрситиду.

У мундақ деди: шиәләр бизниң уйғур тилида рапизиму, дәп қоюлиду. Әһли сүннәт билән бу рапизилар оттурисида бир бошлуқ бар. Бу мушу сүрийә мәсилисидә наһайити әвҗигә чиқти. Вәтәндә буниңдин бир қанчә йил бурунму сотира хаби, дәйдиған бир еқимни оттуриға чиқирип, вәһаби тәрәпни террорчи көрситип, тәсәввуп софи тәрәпләрни яхши мусулман қилип көрситип, нурғун питнә салған. Әмди һазир бу наһайити яхши пурсәт, дәп сүний, шиә мәсилисини оттуриға чиқирип, иран билән мунасивәтлирини яхшилаватиду. Буниң әлвәттә бир арқа көрүнүши болуши лазим. Һазирқи пәйттә тосаттин бу шиәләрниң йәкәндә болсун яки башқа йәрдә болсун оттуриға чиқип, паалийәт өткүзүши, диний сорунларни уюштуруши, буниңға кәң йол қоюши мусулманларни бөлүш, шу арқилиқ аҗизлаштурушқа қилиниватқан суйиқәст болуши тәбиий әһвал.

Уйғурларда шиә мәзһипидики мусулманларниң сан җәһәттин интайин аз икәнлики мәлум болсиму, бирақ уларниң ениқ сани мәсилисидә һәр хил қарашлар бар. Сираҗидин әпәндиниң қәйт қилишичә, шиәләр уйғур елидә бир қанчә аилә болуп, уйғур җәмийитидә бир диний күч болуп шәкиллинишкә қадир әмәс. Бирақ тәтқиқатчи аблимит ясин 2010‏- йили “шимал милләтләр университети илмий журнили” да елан қилған бир мақалисидә, йәкән, қағилиқ, поскам қатарлиқ наһийиләрдә олтурушлуқ уйғур шиәләрниң 6 миңдин ашидиғанлиқини илгири сүргән.

Сираҗидин әзизи, шиәләрниң уйғур елидә бир диний күч болуп шәкиллиниш еһтимали қийин болсиму, бирақ бирақ хитайниң бир түркүм уйғурларни иранда оқутуватқанлиқини вә уларниң қайтип келип, шиәлик тәшвиқати елип бериватқанлиқини билдүрди.

Сираҗидин әзизи мундақ деди: бизниң вәтәндә уйғур мусулманлири омумән әһли сүннәт. Бизниң билишимизчә шиәләр йоқ дейәрлик. Пәқәтлам мушу ташқорғандики таҗиклар исмаилийә шиәлири, дәп атилиду. Әмма улар өзлирини исмаилийә шиәлири, дәп атисиму, лекин исмаилийә шиәликиниң диний етиқадлиридин пәқәт хәвири йоқ. Униңдин башқа йәкәндә бир қанчә аилә, бәлким 15 -20 аилә шиә барлиқи мәлум. Әмма бу бизниң вәтәндә шиәләрниң рәсмий диний мәзһәп сүпитидә барлиқини әкс әттүрмәйду. Аңлашларға қариғанда иранда бир қанчә миң оқуғучини апирип оқутуватқанлиқи мәлум. Иранда оқуп қайтип кәлгән вә оқуватқан бәзи балиларниң шиәләрни махтап, шиәләргә қарши бәзи пикирләргә рәддийә бәргәнликини билимиз.

Мутәхәссисләрниң көрситишичә, уйғур шиәләр билән исмаилийә шиәлиригә мәнсуп таҗиклар оттурисидики асаслиқ пәрқ уйғур шиәләр 12 имамға, исмаилийә мәзһипидики таҗиклар 7 имамға бәйәт қилиду.

Исмаилийә шиәләрниң қаришида, 12 имамдин 6 ‏-имам җафәр әс садиқ өлүп, униң орниға чиққан 7‏‏-имам муса бин җафәр әл казимни етирап қилинмайду.

Исмаилийәләр җафәр әс садиқниң нәвриси муһәммәт бин исмаил әс шакирни 7‏-имам, дәп һесаблайду.

Шиәләрниң қаришичә, 12 имам ислам хәлипиниң қанунлуқ варислиридур. Бу варислиқ 1‏-имам һәзрити әлидин башлинип, 12‏-имам муһәммәт әл мәһдигә қәдәр давам қилиду.