Abdughéni sabit: “Uyghurlar xelq'ara térrorluqqa qarshi küreshning qurbanliri bolmaqta!”

Yéqindin buyan bir qisim axbarat organliri misirdiki Uyghur oqughuchilarning ehwalidin xewerdar Uyghur pa'aliyetchilirini ziyaret qilip, söhbet xatirisi asasida maqaliler élan qildi. Ene shularning biri, gollandiyediki Uyghur pa'aliyetchi abdughéni sabit bolup, u yéqinda birnechche axbarat wasitisining ziyaritini qobul qilip, Uyghurlar mesilisige da'ir bir qatar hadisiler heqqide tégishlik chüshenche berdi. 

Misirda qolgha élin'ghan Uyghur oqughuchilarning bir qismi xitaygha qayturulghandin buyan, bu heqtiki xewerler xelq'ara metbu'atta dawamliq qiziq nuqta bolushqa bashlidi. Nöwette misir saqchiliri qolgha alghan Uyghur oqughuchilarni misir istixbarat organlirining ötküzüwalghanliqi hemde ularning misirdiki sésiq nami pur ketken “Tora” türmisige yighilghanliqi, bu Uyghur oqughuchilarni maddiy jehettiki shara'iti intayin nachar bolghan türme kamérlirida xitaydin kelgen saqchilarning soraq qiliwatqanliqi heqqidiki xewerler otturigha chiqmaqta. Buninggha mas halda xitay hökümitining resmiy axbarat wasitiliridin bolghan “Merkiziy xelq téléwiziye istansisi”ning tézdin bu heqtiki xewerler éqimigha siqilip kiriwatqanliqimu melum bolmaqta. Ular ishligen tünügünki sin xewirining biride, xitayning misirdiki bash elchixanisining misirda oquwatqan “Wetenperwer” Uyghur oqughuchilar hemde Uyghur muhajirlar bilen söhbet yighini achqanliqi, yighin qatnashquchilirining bu jeryanda Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikidin qandaq behrimen boluwatqanliqi, xitay hökümiti Uyghur oqughuchilarning misirda oqushigha qandaq köngül bölüwatqanliqi heqqide söz qilghanliqi tekitlen'gen.

Halbuki, gherb dunyasidiki oqurmenlerge bu heqte melumatlar bériwatqan bezi axbarat wasitilirining bayanliri bolsa xitay hökümiti éytiwatqan ehwalning del eksini teswirlewatqanliqini melum. “Ottura sherq közetküchisi” agéntliqining gollandiyediki Uyghur pa'aliyetchi abdughéni sabit bilen ötküzgen söhbiti ene shu xil bayanlarning biridur.

2007- Yilidin buyan gollandiyede yashawatqan abdughéni sabit misirdiki Uyghur oqughuchilar weqesi bashlan'ghandin buyan tunji bolup chet'el axbaratlirigha bu heqte melumat bergen az sandiki Uyghur pa'aliyetchilirining biri. U deslep “El-jezire” téléwiziyesi misirdiki Uyghur oqughuchilarning misir saqchilirining tutqun obyéktigha aylan'ghanliqi heqqide ishligen tepsiliy sin xewiride, ularning ziyaritini qobul qilghan hemde Uyghur mesilisi bilen misirdiki Uyghur oqughuchilarning qolgha élinishi otturisida qandaq baghlinish heqqide ulargha chüshenche bergen idi.

Uningdin kéyin bolsa, abdughéni “Ottura sherq közetküchisi” agéntliqining muxbiri améliya simisning ziyaritini qobul qilip, téximu ilgiriligen halda Uyghur mesilisige da'ir bezi ehwallar heqqide özining oylighanlirini bayan qildi. Uning bu qétimqi söhbet asasida ishligen tepsiliy xewiri 19-iyul küni élan qilinip, gherb dunyasidiki oqurmenler arisida belgilik tesir qozghidi.

Abdughénining muxbirlargha bildürüshiche, xitay hökümiti izchil halda chet'el döletlirini xitay kompartiyesining menpe'eti hésabigha ish qilishqa qiziqturup kéliwatqan bolup, ularning bu xil taktikisi amérika yaki yawropa elliride kargha kelmeydighanliqi köp qétim ispatlan'ghan. Emma, misirgha oxshash iqtisadiy jehette tolimu ajiz orunda turidighan memliketler bolsa herqachan bu xil qiziqturushlar aldida bash égip kelmekte iken. U misir hökümitining bir islam döliti turup, islam dunyasida tolimu shöhretlik sanilidighan el ezher uniwérsitétida oquwatqan Uyghur oqughuchilarni qolgha élip xitaygha ötküzüp bérishide del mushu amilning muhim rol oynighanliqini alahide tekitleydu. 

Maqalide körsitilishiche, misir hökümitining Uyghur oqughuchilarni qolgha élishi xitayning shimaliy afriqa memliketlirige milyonlap meblegh sélishi bilen mas qedemde otturigha chiqqan. Misir bankisining mu'awin bashliqi abdulétif meghrebiy bu yil may éyida misir hökümitining xitay hökümiti bilen zich hemkarliship “Xitay meblegh salghuchiliri duch kelgüsi herqandaq tosalghularni qomurup tashlaydighanliqi” ni bildürgen. Melum bolushiche, xitayning misirgha salmaqchi bolghan meblighi barghanséri éship bériwatqan bolup, ikki terep otturisidiki soda munasiwiti téz sür'ette ilgirilewatqanda Uyghurlar eng zor bedel töleshke mejbur bolghan.

Bu heqte pikir qilghan abdughéni xitay hökümitining bu Uyghurlarni qayturup ketmekchi bolushida ulardin endishe qilish emes, belki bashqiche niyet asasliq orunda turidu, dep qaraydu. Uning pikriche “Uyghurlar térrorchi” dégen uqumni türkler dunyasida we sherqiy jenubiy asiya rayonida  yéterlik tarqitip bolghan xitay hökümiti emdilikte mushu usul arqiliq ottura sherqte hemde musulmanlar dunyasida bu chüshenchini bir qétim namayan qilmaqchi bolghan.

Maqalide körsitilishiche, hazirqi dunya miqyasida “Térrorluq we esebiylikke qarshi turush” ning bir türlük omumiy éqimgha ayliniwatqanliqi, xitay hökümitining mushu dolqun'gha egishiwatqanliqi heqqide söz bolghanda, abdughéni bu halning xitayda bashqiche shekil éliwatqanliqini, téximu muhimi ilgiriki waqitlarda musteqil “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” qurghan Uyghurlarni xitay hökümitining özlirige tehdit, dep qarap kelgenlikini alahide tekitligen. Shuning üchün u bu nuqtini “Uyghurlar xitaydin ayrilip chiqishni emes, belki özlirige mensup bolghan milliy döletni xitay ishghaliyitidin qayturuwélishni isteydu” dep sherhligen. Uning pikriche, mushu sewebtin xitay hökümitining qiliwatqanlirini noqul menidiki “Islam düshmenliki” dep chüshinishke bolmaydiken. Chünki, oxshash islam dinigha étiqad qilidighan bashqa milletler bilen Uyghurlar pütünley bashqiche mu'amilige duch kelmekte iken.

Ene shu seweblerdin Uyghurlar duch kéliwatqan qismetni “Xitay xelq'aradiki mushu omumi éqimdin paydilinip Uyghurlarni ‛düshmen küch‚ süpitide nishan qilmaqta” dep chüshinish bir'az aqilanilik bolidiken. U bu heqte özining qarishini bayan qilip ötti. 

Biz abdughéni bilen söhbetliship mexsus témidiki maqalini yézip chiqqan améliya simisqa mikrofonimizni uzatqanda, u buningdin tolimu xushalliq hés qilidighanliqini bildürdi. Biz uningdin mezkur maqalini yézish jeryanida Uyghurlar heqqide qandaq chüshenchige kelgenlikini, shuningdek mezkur maqalini oqughan gherb dunyasidiki oqurmenlerning buningdin Uyghurlar heqqide qandaq uchurlargha ige bolush mumkinchilikini sorighinimizda améliya mundaq dédi:

“Shundaq. Men Uyghurlar heqqide melum chüshenchige ége idim, emma bu chüshenchilirim derweqe abdughéni bilen söhbette bolghandin kéyin hasil qilghan chüshenchilirimdek u qeder tepsiliy we chongqur emes idi. Mesilen éytsaq, xitay köchmenlirining sherqiy türkistan'gha zor sanda köchüshi, ulargha xizmet, olturaq öy qatarliq alahide iqtisadiy imtiyazning bérilishi, shuningdek sherqiy türkistanda shunche köp miqdarda tebi'iy bayliqlarning mewjut bolushi, emma bu bayliqlargha Uyghurlarning emes, belki merkiziy xitay hökümitining biwasite igidarchiliq qilishi qatarliqlarni bilginimde men heqiqeten shürkünüp kettim. Shuning üchün men shexsen shundaq oylaymen: men yazghan maqalini körgenler shübhisizki u rayonda zadi némilerning boluwatqanliqini chüshiniwalidu. Chünki ular bu heqte bezi omumiy mezmundiki uchurlardin xewerdar bolsimu, emma u qeder tepsiliy ehwallardin xewersiz. Siz buni chüshinisiz. Yene bir yaqtin kishilerning bu ehwallargha bolghan qiziqishini qozghaydu, dep oylaymen. Chünki men yazghan maqale misirdiki Uyghurlarning öy bésip qolgha élinishi heqqidiki tunji xewer we sin matériyalliri élan qilinip xelq'arada birinchi qétimliq ghulghula kötürülgendin kéyin, hazir otturigha chiqiwatqan ikkinchi qétimliq ghulghulining bir terkibi qismi süpitide élan qilindi. Maqale élan qilin'ghandin kéyin uni nurghun kishiler we organlar oqudi, köchürüp basti, shundaqla hembehirlidi. Mushuning özi shübhisizki kishiler bu témigha bekmu qiziqti, dégenliktur.”

Axirida abdughéni misirdiki oqughuchilar mesiliside dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghur jama'itining ortaq küch chiqirishining ehmiyiti we zörüriyiti toghriliq toxtaldi. Shuning bilen birge, ötken birnechche hepte mabeynide misirdiki Uyghur oqughuchilargha xalis yardem qilghuchilarning ish-heriketliridin yene bir qétim Uyghurlardiki öz-ara hemdertlik en'enisini we qérindashliq tuyghusini körüwélishqa bolidighanliqini tilgha aldi. 

Melum bolushiche, hazir misirda qolgha élin'ghan oqughuchilar jiddiy soraq basquchida turuwatqan bolup, ularning kéyinki teqdirining qandaq bolidighanliqi téxiche namelum halette turmaqta.