“2021-Yilliq xelq'ara diniy erkinlik munbiri” Uyghur mesilisini anglitishta küchlük sehne boldi

Muxbirimiz nur'iman
2021.07.15
Sam-Brownback-summit.jpg

tursinay-ziyawudun-summit.jpg

Katrina-Lantos-summit.jpg

nancy-Pelosi-summit.jpg

nury-turkel-summit.jpg

USAID-Administrator-Samantha-Powers-summit.jpg

pompeo-summit.jpg

chris-smith-summit.jpg

frank-wolf-summit.jpg

summit-intro.jpg

Amérika paytexti washin'gton shehiride 13-iyuldin 15-iyulghiche “2021-Yilliq xelq'ara diniy erkinlik aliy munbiri” yighini ötküzüldi. Amérika hökümitining sabiq xelq'ara diniy erkinlik bash elchisi sam brownbek ependi bashchiliqidiki mezkur munber dunyaning herqaysi jayliridiki diniy we siyasiy rehberlerni bir yerge jem qilghan bolup, mezkur yighin insanlarning diniy kimliki sewebidin kemsitilishke we zulumgha uchrishigha qarshi turushni asasi meqset qilghan.

14-Iyul künidiki muhakime yighinigha amérikaning muhim dölet erbabliri ishtirak qilghan bolup, amérika awam palatasining re'isi nensiy pélosi xanim we amérikaning birleshken döletler teshkilatida turushluq sabiq bash elchisi semansa powér xanim ékran arqiliq qatnashqan. Amérika awam palatasining ezaliridin kristofir simis, amérikaning sabiq tashqiy ishlar ministiri mayk pompéyo we amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining mu'awin re'isi nuri türkel qatarliqlar neq meydandin qatnashqan.

Aldi bilen bu yilliq “Xelq'ara diniy erkinlik munbiri” ning re'isi, amérika hökümitining sabiq xelq'ara diniy erkinlik bash elchisi sam brownbek ependi échilish nutuqi sözligen. U nutu'iqida dunyadiki barliq hökümetlerning diniy-étiqad erkinlikke kapaletlik qilish mejburiyiti barliqini, diniy-étiqad erkinliki kapaletke ige bolmighanda, buning medeniyetler toqunushi hemde bashqa ziddiyetlerge seweb bolidighanliqini tekitligen. Arqidinla Uyghur lagér shahidi tursun'ay ziyawudun xanim sözge teklip qilin'ghan bolup, u lagérda öz béshidin ötküzgen échinishliq kechürmishlirini köz yashliri bilen bayan qilghan.

Amérika awam palatasining re'isi nensiy pélosi xanim sözge teklip qilin'ghanda, tursun'ay ziyawudun xanimni alahide tilgha élip mundaq dégen: “Awam palatasi özlirining erkinliki üchün köresh qiliwatqan zulum astidiki topluqlarni qollashni dawamlashturidu. Biz bayattin kechürmishlirini anglap ötken tursun'ay ziyawudun xanim béyjing da'iriliri milliy we diniy mewjutluqigha tehdit séliwatqan Uyghur millitining bir ezasi. Bu topluqning ehwali bizning wijdanimizgha qoyuluwatqan bir éghir su'aldur. Biz bu zulumgha qarshi sözleshni dawamlashturimiz. Da'im éytqinimizdek, eger biz xitay bilen bolghan sodidiki menpe'etimiz üchün xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikliri heqqide awazimizni chiqarmisaq, dunyaning herqandaq bir yéridiki kishilik hoquq depsendichilikliri heqqide sözlesh salahiyitimizni yoqitip qoyimiz.”

Nensiy pélosi xanim sözide yene diniy étiqad erkinlikining insanlarning eng eqelliy heqlirining biri ikenlikini, héchqandaq bir hökümetning insanlargha xas bu heqlerni ulargha ziyankeshlik qilishigha bahane qiliwélishigha bolmaydighanliqini tekitligen.

Yighinining ikkinchi basquchida mutexessisler bir-birlep xitay hökümitining diniy étiqad erkinliki heqqidiki mesillilerni otturigha qoyghan. Arqidin amérika awam palatasining ezaliridin yéqinqi 20 nechche yil mabeynide Uyghurlarni izchil qollap kelgen awam palata ezasi kristofir simis ependi sözge teklip qilin'ghan.

U mundaq dégen: “Kishini chöchütidighini shuki, 2022-yilliq qishliq olimpik musabiqisige sahibxanliq qilishqa teyyarliq qiliwatqan shi jinping shinjangdiki Uyghur musulmanlirigha we we bashqa étnik guruppilargha ‛irqiy qirghinchliq‚ élip bériwatidu. Shi jinping yürgüzüwatqan ‛irqiy qirghinchiliq‚ ning amilliri milyonlighan Uyghurlarni lagérlargha solash, kishilerni iz-déreksiz ghayib qiliwétish, Uyghur ayallirini mejburiy tughmas qilish, qorsaqtiki hamilini mejburiy chüshürüwétish, balilirini mejburiy a'ilisidin ayrip yitimxanilargha yerleshtürüsh we ularni Uyghur bolmighan kishilerning qoligha tapshurup bérish. Mushu amillarning hemmisi bizning bu zulumlarni “Irqiy qirghinchiliq‚ dep tonushimizning shertliridur. Xitay hökümiti sistémiliq halda islam dinini yoqitiwatidu. Yeni meschitlerni chiqiwatidu, islami örp-adetlerni cheklewatidu, lagérlargha solighan kishilerni dinidin waz kéchishke qistawatidu. Shi jinping ‛irqiy qirghinchiliq‚ ni tézlitishke yol achqan ‛nyu-york waqti géziti‚ de ashkarilan'ghan ‛qilchimu rehim qilmasliq‚ dégen nomussizlarche yolyoruqini bilishinglar mumkin. Ular rasttinla qilche rehim qilmidi. Shunga 2022-yilliq qishliq olimpik musabiqisini bashqa döletke yötkesh yaki bayqut qilishning waqti keldi.”

Mezkur yighin'gha yene amérikaning Uyghur qirghinchiliqini resmiy tonughanliqini tunji qétim jakarlighan sabiq tashqi ishlar ministiri mayk pompiyomu teklip qilin'ghan bolup, u xitay hökümitining hazir hakimmutleq bir sheklide diniy étiqad erkinlikini depsende qiliwatqanliqini, buning tipik misali Uyghurlarning mukemmel sistéma alghan lagérlargha qamilishi ikenlikini körsitip: “Del mushu sewebtin biz bu qilmishni ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep atiduq” dégen. U yene mundaq dégen: “Nöwettiki hökümet we dunyaning bashqa jayliridiki rayon we döletler ‛dunyaning kélimat özgirishi‚ ge oxshash bezi mesililerni közde tutup xitaygha yüz bériwatqandek qilidu. Diniy étiqad erkinliki dégendek mesililerge bolsa qoshumche mesile ornida mu'amile qiliwatidu. Epsuslislinarliqi, méningche bu bek exmeqliq. Kélimat özgirishi mesilisini dunyaning her qaysi jaylirida künséri ulghiyiwatqan diniy-étiqad mesilisining üstige qoyush bu éghir xataliqtur. Xitay hakimiyitining némilerni qiliwatqanliqini hemmimiz körüwatimiz, biliwatimiz. U yerdiki kishiler zamaniwiylashqan bügünki dewrde biz tesewwurmu qilalmaydighan xorluqqa uchrawatqanlarning misali. Xitay hakimiyiti özlirining basturushlirigha ‛diniy ashqunluq‚ dégenni bahane qiliwatidu. Xitay kompartiyesining her da'im bir bahane tapalaydighanliqini hemmimiz bilip kettuq. Shu'anning özide shinjangda Uyghurlar duch kéliwatqan qorqunchliq mu'amile, yeni orwélche yighiwélish lagérliri, yuqiri derijilik nazaret, mejburiy emgek, mejburiy bala chüshürüsh qatarliqlar amérikaliqlar we pütün dunyadikiler köngül bölüshke tégishlik erkinlik mesililiridur. Xitay kompartiyesining yüz yilliqini xatiriligen waqitta shi jinpingning dunyagha bergen signali nahayiti addiy, yeni ‛xitay bilen hepileshkenler xitayning polat témigha üssiwalidu‚ deydu. Biz ashu ‛polat‚ bolushimiz, zulumgha uchrawatqanlargha yölenchük bolushimiz kérek. Qirghaqlirimizgha anche yiraq bolmighan jaydiki xelqlerge yürgüzülüwatqan zulumgha qarshi küch bolushimiz kérek.”

Amérika hökümiti orunlashturghan bu yilliq diniy erkinlik munbiride Uyghur mesilisi heqiqeten alahide orun igilidi. Mezkur munberge tordin qatnashqan amérikaning birleshken döletler teshkilatida turushluq sabiq bash elchisi semansa powér xanimmu lagér shahitliridin tursun'ay ziyawudun we zumret dawut xanimlarning sergüzeshtlirini asas qilip turup, Uyghurlar uchrawatqan zulumni etrapliq anglatqan. U yene mundaq dégen: “Tursun'ay we zumretke oxshash lagérdin aman qalghanlargha nisbeten ashu lagérdiki kechürmishlirini qaytidin sözlesh tolimu qiyin, buninggha insanning yüriki chidimaydu. Ularning ashu heqiqetlerni ashkarilishi ularning tutqunda turuwatqan yéqinliri üchün xeterlik. Ularning biwaste bergen guwahliqi shek-shühbisizki, hemmimizning dini-étiqad erkinliki üchün ornimizdin des turushimizda küchlük rol oynaydu.”

15-Iyul axirlashqan bu üch künlük “2021-Yilliq xelq'ara diniy erkinlik munbiri” ning resmiy tor bétide bu yighinning ikki nishani, birinchidin, dunyaning herqaysi jaylirida diniy erkinlik üchün ortaq heriket qilidighan küchlük teshkilatlar ittipaqi qurush, ikkinchidin xelq'ara diniy erkinlik herikiti üchün kishilerning tonushini we siyasiy küchini ashurush, dep yézilghan. Közetküchiler üch künlük yighinning omumi ehwaligha qarighanda, mezkur munber nishanini emelge ashurghandek turidu, dep qarimaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.