D u q ning parlamént ezalirigha yazghan xéti türkiye parlaméntidiki omumiy yighinda oqup ötüldi

Dunya Uyghur qurultiyi türkiye rehberliri, herqaysi partiyelerning re'isliri we türkiye parlaménti tashqi ishlar komitéti bilen edliye komitéti mes'ulliri hem ezalirigha xet ewetip, ularni xitay bilen türkiye arisidiki “Jinayetchilerni öz'ara ötküzüp bérish kélishimi” ni maqullimasliqqa chaqirghan idi. Bu xetni 29-yanwar küni “Iyi” yeni “Yaxshi” partiyesi parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi türkiye parlaméntidiki omumiy yighinda oqup ötti. Uyghurlar buning tarixiy bir ish ikenlikini tekitleshmekte.

Fahrettin yoqush ependi parlaméntta herqaysi ezalargha salam yollash bilen birge dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa ependining nami bilen özige ewetilgen xetni oqup ötti. “Melum bolghinidek türkiye bilen xitay otturisida tüzülgen ‛jinayetchilerni öz'ara ötküzüp bérish kélishimi‚ 26-dékabir küni xitay memliketlik xelq qurultiyi da'imiy komitéti teripidin maqullan'ghan. Xitay hökümiti mezkur kélishimning türkiye parlaméntidimu maqulluqtin ötüshini kütmekte. Xitay ölüm jazasini ijra qiliwatqan diktatorluq tüzümi bilen idare qiliniwatqan bir dölettur. Kélishimde ‘telep qilin'ghan kishi ölüm jazasi ijra qiliniwatqan döletlerge ötküzüp bérilmeydu’ maddisining yoqluqi bizde endishe peyda qilmaqta. Mezkur kélishimning tüzülüshi türkiyede waqitliq turush ruxsiti bilen yashawatqan, téxi türk puqrasi bolush salahiyitige ige bolalmighan Uyghurlar arisidimu ensizlik peyda qilmaqta. Bu kélishim dunyaning her qaysi jaylirida yashawatqan sherqiy türkistanliqlarni shundaqla sherqiy türkistan ammiwi teshkilatlirinimu qattiq endishige salmaqta”.

Fahrettin yoqush ependi d u q re'isi dolqun eysa ewetken xetning dawamini mundaq dawamlashturdi: “Türkiye bu kélishimni féto we p k k térrorluq teshkilatlirining ezalirini nishan qilip tüzgen bolushi mumkin. Lékin, xitayning meqsiti térrorluqni bahane qilip turup, bigunah, mezlum, éziliwatqan Uyghurlarning ümidi bolghan türkiye bilen bolghan munasiwitini buzush, dunya döletlirining neziride türkiyening abruyini chüshürüshtin ibaret. Xitayning uzun yillardin buyan sherqiy türkistanda élip bériwatqan bésim siyasitining kéyinki yillarda irqiy qirghinchiliqqa aylan'ghanliqini nezerde tutsaq, kélishim türkiye parlaméntida maqullansa, sherqiy türkistanda téximu zor insaniyetke qarshi jinayetning sadir bolidighanliqi éniq”.

29-Yanwar küni chüshtin kéyin türkiye parlaméntida sözligen nutqi we dolqun eysaning xétini oqup bérish axirlashqandin kéyinla ziyaritimizni qobul qilghan fahrettin yoqush ependi d u q re'isi dolqun eysaning xétining choqum hökümetke tesir körsitidighanliqini ilgiri sürüp mundaq dédi: “Bu mesilini parlaméntta qayta küntertipke élip kélishimiz choqum hökümetke we hökümetni qollawatqanlargha tesir körsetti. Men hökümetning mezkur kélishimni parlaméntta muzakirige qoyalmaydighanliqigha ishinimen. Eger maqullitishqa temshelse türk xelqining neziride jinayet sadir qilghan bolidu”.

Dunya Uyghur qurultiyi hazirghiche türkiyediki her qaysi siyasiy partiye rehberliri we türkiye parlaméntidiki tashqi ishlar komitéti ezaliri bilen edliye komitéti ezalirigha hem parlamént ezalirigha köplep xet ewetken bolup, fahrettin yoqush ependining bu mektupni omumiy yighinda oqushi dunya Uyghur qurultiyining alqishigha érishti. D u q re'isi dolqun eysa ependi ziyaritimizni qobul qilip, buningdin söyün'genlikini bayan qildi.

Melum bolushiche 1949-yili Uyghur diyari kommunist xitay teripidin bésiwélin'ghandin kéyin eyni zamandiki Uyghurlarning rehberliridin eysa yüsüp aliptékin bilen muhemmed imin bughra ependi qatarliqlarning keshmir arqiliq 1954-yili türkiyege yétip kélishi bilen türkiyede sherqiy türkistan dewasi bashlan'ghan. 1955-Yili mekkide Uyghur qurultiyi chaqirilghan. Péshqedem pa'aliyetchi hamutxan göktürk ependi dunya Uyghur qurultiyining xétining türkiye parlaméntidiki omumiy yighinida oqup ötülüshining tarixiy bir weqe ikenlikini tekitlidi.

D u q re'isi dolqun eysa ependi türkiyening sherqiy türkistan dewasidiki roli heqqide toxtilip, gerche türkiye hökümiti Uyghurlarni ümidsizlendüridighan bezi ishlarni qilsimu türk xelqining qollishining nahayiti muhim ikenlikini otturigha qoydi.

Enqerediki Uyghur tetqiqat instituti mudiri istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi d u q re'isi dolqun eysa ependining xétining oqulushining d u q ning türkiyediki tesir küchini körsitip béridighanliqini, sherqiy türkistan dewasi üchün zor ehmiyetke ige ikenlikini bayan qildi.

Dolqun eysa ependi dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitéti 27-dékabir küni jiddiy yighin chaqirip, bu kélishimning türkiye parlaméntida maqulluqtin ötüshini tosush üchün némilerni qilish heqqide muzakire élip barghan. Dolqun eysa ependi, 13 etrapida partiye re'isi we 50 etrapida parlamént ezasigha mezkur kélishimni ötküzmeslik üchün chaqiriq xéti ewetkenlikini buning tesirining zor bolghanliqini bayan qildi.

Türkiye bilen xitay arisida tüzülgen “Jinayetchilerni öz'ara ötküzüp bérish kélishimi” ning 2017-yili ikki dölet ministirliri arisida imzalan'ghan bolup, 2019-yili türkiye prézidénti rejep tayip erdoghan bu kélishimge qol qoyghan bolsimu, emma türkiye parlaméntining maqulluqidin téxighiche ötmigen. Mutexessisler hökümet, öktichi partiye we türk xelqining naraziliq körsitishidin qorqqachqa, mezkur kélishimning téxighiche muzakirige sunmighanliqini ilgiri sürüshmekte.