Élla morgén: “Men süküt qilishni jinayetke shérik bolghanliq dep qaraymen”

En'giliyening séri uniwérsitétida xelq'ara munasiwet kespi boyiche magéstérliqni tamamlash aldida turghan élla morgén

En'giliyening séri uniwérsitétida xelq'ara munasiwet kespi boyiche magéstérliqni tamamlash aldida turghan élla morgén, oqushtin sirt özining ijtima'iy taratqu supilirida kommunist xitayning Uyghurlargha qarita élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqlirini pash qilidighan yazmilarni tarqitip kelgen. Bu yazmilarda xitay hökümitining Uyghurlarni kolléktip halda lagér we türmilerge qamighanliqi, ularni zamaniwi qul ishchi qilip ishlitiwatqanliqidek rezil qilmishliri eyiblen'gen.

Élla morgén radiy‍oyimiz ziyaritini qobul qilip, özining Uyghurlarning échinishliq ehwalidin qachan, qandaq xewerdar bolghanliqini, Uyghurlaning béshigha kéliwatqan zulum we paji'elerni anglatqandin kéyinki tesiratlirini, shundaqla bu jehette néme ishlarni qilghanliqini bayan qilip ötti. Töwende öz muxbirimiz shehrizat bilen éllaning söhbitige diqqet bergeysiler.

Muxbir: Uyghurlarni qachandin tartip bilisiz?

Élla morgén: ötken yili xewer körüwétip, tuyuqsiz Uyghurlar toghrisidiki xewerge közüm chüshüp qaldi. Xewer nahayiti küchlük yézilghan bolup, qattiq qiziqi'ish ichide oqup chiqtim, hazirghiche u xewerni nede turup oqughanliqim we nimilerni oqughanliqim shundaq éniq ésimde.

Muxbir: Uyghurlarning béshigha kelgen künlerni anglighandin kéyinki inkasingiz qandaq boldi?

Élla morgén: hazirqi zamanda mushundaq qirghinchiliqlar yüz bériwatqan bolsimu, emma hemmeylenning buninggha süküt qilip qarap turushi méni bekla heyran qaldurdi we qaymuqturup qoydi. Chünki biz kichikimizdin yehudiy chong qirghinchiliqni, xelq'ara exlaqni we kishilik hoquqlarni öginip chong bolduq. Méni heyran qaldurghini shuki, ashu xewerde anglighanlirim bilen méning bilgenlirimning bir-birige zit kélishi idi. Shuning bilen men bu toghriliq izdinishke bashlidim, hemde bu izdinishimni mekteptiki öginish we tetqiqatimgha singdürüsh bilen birge yene emeliy herketkimu öttüm.

Muxbir: siz Instagram da xitay kompartiyesining Uyghurlagha qarita élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqi we Uyghurlarning mejburiy emgekke sélinishi qatarliq mesililer toghriliq qisqa sinlarni ishlep tarqitip, Uyghurlar mesilisini tonutushqa tirishiwétipsiz. Yene béyjing qishliq olimpik tenheriket musabiqisini bayqut qilish toghrisidimu sözlepsiz. Uyghurlar mesilisi toghrisidiki u sinlarni ishleshke néme türtke boldi?

‍Élla morgan: men bu jehette emeliy birer i'ish qilghan ademni körmidim, qilghanlar bolsimu intayin az bolushi mumkin. En'giliye hökümitimu héch ish qilmaywatatti, kichikimdin kishilik hoquqqa, exlaqqa we adaletke bekla qimmet béridighan bir muhitta chong bolghachqa, bu ishlarni körüp chidimidim, öz-özümge bu zadi qandaq bolup ketkini, bu jahan niéme bolup kitiwatidu? dep sözlep kettim. Iqtidarim, awazim we sözlesh erkinlikim bar turup, héchnime qilmay bundaq adaletsizlikke qol qoshturup qarap tursam, özümning kichikimdin alghan terbiyemge yüz kilelmeydighanliqimni, süküt qilishning gunahqa shérik bolush bilen oxshash bolidighanliqini oylidim. Shuning bilen bu ishqa süküt qilip turmay emeliy herketke ötüsh qararigha keldim, shundaqla özümning shu ishlarni qilalighanliqimdin xursen boldum. Bashqilarningmu oyghinishini, heriketke ötüshini we buninggha egishishini ümid qilimen, bu zulumni pütün dunyagha anglitishta nurghun ademlerning otturigha chiqishi intayin muhim.

Muxbir: bu sinlarni Instagram gha yollighandin kiyin, egeshküchiliringizning, a'ilingizdikilerning we dostliringizning inkasi qandaq boldi?

Élla morgan: a'ilemdikiler elwette xushal boldi. Bu xewerni anglighandin kiyin, a'ilemdikilermu we dostlirimmu manga oxshashla chöchüp ketti. Chünki ularmu nurghun kishilerge oxshash bu ishlarni bilmigechke, mendin nurghun su'allarni sorashti. Hazir ularning özlirimu bu toghriliq uchurlarni izdep tépip köridighan we bezi uchurlardin ménimu xewerdar qilidighan boldi. Ular méni yéqindin qollap: ‛biz yardem qilidighan ish barmu?‚, ‛bu uchurlarni tarqatsaq bolamdu?‚ ‛bu xewerlerni xizmetdashlirimiz bilen ortaqlashsaq bolamdu?‚ dep sorap yénimda bolidu. Egeshküchilirimmu méni nahayiti qollaydu. Bundaq birlishish we maslishishni körüsh ademni nahayiti xoshal qilsimu, yene bezilerning néme ishlarning yüz bériwatqanliqini bilmey sorighan su'alliri ademni sel epsuslandurup qoyidu, shunga zérikmey-térikmey ehwalni chüshendürüsh, ijtima'iy taratqularda yollighan nersilerni behirligili bolidighan qilip chiqirish, toxtimay sözlep hemmeylenni terbiyeleshke tirish lazim dep qaraymen.

Muxbir: Uyghur xelqi terepte turup söz qilghanliqingiz üchün xitay hökümitining öch élishidin endishe qilmidingizmu?

Élla morgan: endishe qilmaymen disem yalghan bolidu. Körüwatqinimizdek xitaylarning qoli hemme yerge yétiwatqan mushundaq bir peytte. Emma méning qorqunchum sherqiy türkistandiki Uyghurlarning tartiwatqan zulumliri aldida héchnime emes. Men en'giliyedek bir bixeter dölette yashawatqanliqim üchün tolimu teleylikmen, bu xil bixeterlik tuyghusi hemmidin üstün. Bezi kishilerning qorqushi tebi'iy ehwal. Eger téximu köp kishiler qorqunchni yéngip, dadil sözleshke bashlisa, xitaylarning qilmaqchi bolghan ishlirini tosup qalalaydu. Shunga hemmimizning birlikte awaz chiqirishimiz nahayiti muhim.

Muxbir: xelq'ara jem'iyetler yaki en'giliye hökümitining xitayning Uyghurlar üstidin élip bériwatqan érqiy qirghinchiliqini toxtitish üchün qandaq heriketlerni qilghanliqini kördingiz?

Élla morgan: bu yil yéqinqi bir nechche ayda körünerlik ijabiy ilgirileshler boldi. Bolupmu en'giliye hökümitining qollishida échilghan “Uyghur sot kollégiyesi” nahayiti qaltis boldi. Pütün dunya Uyghurlar üstidin élip bériliwatqan wehshiylik we uninggha oxshash jinayetlerni anglashqa muyesser boldi. En'giliye hökümiti hemde yawropa parlaménti 2022-yili béyjingda ötküzülmekchi bolghan qishliq olimpikni bayqut qilishqa qoshuldi. Biz buninggha téximu köp hökümetlerning egishishini ümid qilimiz. Amérikaning sherqiy türkistandiki qul ishchilar teripidin ishlep chiqirilghan mehsulatlarni import qilishni cheklesh qanuni maqullighanliqi bir yaxshi bashlinish boldi. Pat yéqinda buninggha egishidighan döletlerning köplep chiqidighanliqigha ishinimen. Yeni xitayning qiliwatqanlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlaydighan döletlerning köpiyishi hemmidin muhim.

Muxbir: hökümetler néme qilishi kérek hemde hökümetlerning birer tedbir qollinishigha heydekchilik qilish üchün némilerni qilishimiz lazim?

Élla morgan: méningche, soda cheklimisi muhim bir tedbir. Her qaysi döletler özlirining shirketlirini qollap, ularning mehsulatlirini sétiwélish, sherqiy türkistandiki qul ishchilar ishlep chiqarghan mehsulatlarni sétiwélishqa cheklime qoyushi kérek. Qul ishchilarni ishlitish xelq'ara qanun'gha xilap, elwette. Yene xitaylar soda kéngeymichilikini meqset qilghan “Bir belwagh, bir yol” qurulushinimu cheklesh kirek. En'giliye bilen amérika hökümitining buninggha oxshash istratégiyelik riqabette öz'ara hemkarlishiwatqanliqi qaltis ish boliwatidu, emma qilishqa tégishlik téximu köp ishlar bar. Alliqachan “Bir belwagh, bir yol” qurulushigha awaz qoshqan döletlerni tizginleydighan cheklimilerni téximu qattiq qilghanning paydisi bolamdikin dep oylaymen. Shexs bolush süpitimiz bilen idare bashliqlirimizgha xet yézishimiz, shundaqla dunyaning herqaysi jayliridiki xizmetchiler we bashqurghuchilargha xet yézip ularnimu seperwer qilishimiz lazim.

Muxbir: hazirghiche qiliwatqan pa'aliyetliringizning netijisini kördingizmu? élip bériwatqan bu pa'aliyetliringizdin qandaq netijilerni kütisiz?

Élla morgan: bir nechche ay men oquwatqan uniwérsitét bilen birlikte torda munazire we muhakime yighini ötküzdüm, buning ünümi nahayiti yaxshi boldi. Shunga yene bir qétimliq yighin'gha teyyarliq qiliwatimen we nahayiti qizghin qollashlargha érishiwatimen. Méningche, ammining qozghilishi we qollishi, yüz bériwatqan ishlardin xewerdar bolushi tolimu muhim. Bu pa'aliyetlerning tesirining ijabiy boluwatqanliqini kördüm. Shuning üchün men uni “Uyghur qirghinchiliqi dunyaning kelgüsini özgertidu” dep atidim. Choqum shundaq bolidu. Aldinqi qétimliq uniwérsitét we siyaset fakultiti bilen birliship achqan yighin ehwalining sin körünüshini saqliwalmaptikenmen, u qétimliq yighin'gha “Uyghurlar herkiti” teshkilatining qurghuchisi rushen abbas xanim, néw-kastil (Newcastle) uniwérsitétidin doktor jo simis findléy ( Joe Smith Findlay), xongkongni közitish teshkilatidin bén rojérs (nBe Rogers), yene téxi en'giliyening parlamént ezasi maykél (Michael) lar qatnashqan idi, bu qétim achmaqchi bolghan yighinningmu ötken qétimqisigha oxshash bolushini ümid qilimen. Men ularni teklip qildim, ularmu qatnishidighanliqlirini bildürüshti.

Muxbir: bulardin bashqa siz we sizge oxshash pa'aliyetchiler Uyghurlargha yene qandaq yardem béreleysiler? xitayning wehshiylikini qandaq qilip toxtatqili bolidu?

Élla morgan: hemmeylen awazimizni chiqirishimiz kérek. Men da'im shundaq deymen, biz bixeter we erkin sözliyeleydighan, sözligenlikimiz üchün héchqandaq aqiwetke duchar bolmaydighan bir dölette yashawatqanliqimiz üchün teleylikmiz. Men diginimdek, eger men awaz chiqarmay süküt qilghan bolsam, özümni jinayetke shérik bolghandek hés qilattim. Men süküt qilishni jinayetke shérik bolghanliq dep qaraymen. Shunga men kishilerge hergiz ikkilenmestin, xijalet bolmastin we chikinmestin ijtima'iy taratqularda awazini chiqirishini, murajetnamilerge aktipliq bilen imza qoyushni, xewerlerge diqqet-étibarini bérishni, xewerlerni körgende “Way néme ishlar yüz bériwatidu? men néme qilalaymen?” dep oylinishini we kengri hembehirleshni, ularning dostliri, xizmetdashliri we a'ile ezaliri bilen bu toghrida parangliship, pikir almashturushni tewsiye qilimen. Shundaq qilghanda köp kishilerning emeliy ehwalni bilishige kapaletlik qilghili bolidu. Bu toghriliq paranglishidighan kishiler qanche köp bolsa, buning tesirimu chong bolidu. Öz waqtida yehudi chong qirghinchiliqini tosushqa amalimiz bolmidi, lékin bu qétimliq qirghinchiliqni toxtitish pursitimiz bar. Hemmeylenning pa'al herketke ötüshini ümid qilimen. Men martin lutér kingning: “Bizning muhim ishlargha süküt qilishni qarar qilghan künimiz, hayatimizningmu axirlishishqa bashlighan küni bolup qalidu” dégen sözini bek yaqturimen. Heqiqetenmu shundaq.