Amérikaliq bir uniwérsitét oqughuchisi “Uyghur emalar yéziqi” bolmasliqtek tarixiy boshluqqa xatime bergen

Bir ema balaning emalar yéziqi kitabini oquwatqan körünüshi. 2010-Yili 19-mart.

Emalar yéziqi 1825-yili fransiyelik lu'is béreyil teripidin ijat qilin'ghan. Shuningdin 200 yilgha yéqin waqit ötkendin kéyin, amérikaliq bir uniwérsitét oqughuchisi we bir guruppa Uyghur tetqiqatchilirining tirishchanliqi arqisida axiri mukemmel bir “Uyghur emalar yéziqi” barliqqi kelgen. Buning bilen Uyghur til-yéziqi Uyghur diyarida xitayning yoqitishigha duch klegen bir waqitta, chet ellerdiki körüsh iqtidari yoq Uyghurlarning normal Uyghurlargha oxshash Uyghur yéziqida alaqilishish, Uyghur til-yéziqidiki kitab, edibiy eserler we medeniyet wesiqilirini oqush hemde uningdin behriman bolushining yoli échilghan.

Melum bolushiche, washin'gtondiki “Amérika uniwérsitéti” ning xelq'ara munasiwetler oqughuchisi we tilshunasliq heweskari xarris mowbérey, qazaqistan, qirghizistan, amérika, gérmaniye, türkiye qatarliq ellertdiki Uyghur tetqiqatchi we tilshunaslirining yardimide “Uyghur emelar yéziqi” ni barliqqa keltürgen. Buning bilen nechche on yillardin béri dawamliship kéliwatqan tirishchanliqning bu jehettiki chala qalghan boshluqini toldurghan.

Xarris mowbérey 25-yanwar ziyaritimizni qobul qilip, Uyghur tili özining hazirgha qeder ‍ishligen emalar yéziqlirining ichidiki eng chong til ikenlikini bildürüp, ‍özining buningdin intayin pexrlinidighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Men buningdin intayin pexrlinimen. Men bu yéziqning ishlitilishi, kishilerning Uyghur tilini emalar yéziqida yézishini ümid qilimen. Bu arqiliq emalar Uyghur tilida oqush, yézish, öginish, hette élxet ewetish imkaniyitige érishidu. Chünki Uyghur herpliride ereb élibbeside yoq herpler bolghachqa, méning ereb emalar yéziqigha a'it programmilirimgha Uyghur tilida bolghan herplerni qoshtum, Uyghur herplirige wakaletlik qilsun, dep. Bu xelq'ara ölchemlerni asas qilghachqa, rus we én'gliz tilliqlarningmu Uyghur emalar tilini ‍öginishini qolaylashturidu.”

Xarris mowbéreyning éytishiche, nöwettiki “Uyghur emalar yéziqi” ereb elibbesi asasidiki Uyghur yéziqini asas qilghan bolsimu, biraq bu latin yaki kéril yéziqini ishlitidighan Uyghurlarning öginishi üchünmu shundaq qolayliq iken.

Xarris mowbérey mundaq didi: “Bu yéziqta men sözleshken Uyghurlarning teklipige bina'en Uyghur ereb elibbesini ishlettim. Chünki bu yéziq latin yaki kéril elibbesige qarighanda eng köp ishlitilidu. Halbuki, siz latin elibbesi ishletsingizmu uningdin paydilinalaysiz. Chünki mende yéziqni aptomatik özgertish progammisi bar. Siz bu programmidin paydilinip, uni emalar yéziqigha özgerteleysiz. Rastini éytqanda, bireylen peqet latin herplirinila bilgen teqdirdimu, ereb herpliri asasidiki ‛Uyghur emalar yéziqi‚ ni asanla ögineleydu. Buning chong perqi yoq. Buning perqi nahayiti kichik. ‍Oxshashla krél yéziqini bilgenlermu ‛Uyghur emalar yéziqi‚ ni asan ögineleydu. Bularning prinsipi ‍oxshash. Chünki ereb herpliri asasidiki Uyghur yéziqida her bir tawush musteqil yézilidu. Ereb tili yaki ereb heplirini ishlitidighan bashqa tillar undaq emes.”

Uyghurlarda körüsh quwwiti ajizlar yaki emalarning qanchilik nisbetni teshkil qilidighanliqi héchqachan istatistika qilinip baqmighan yaki qilin'ghan bolsimu ashkara élan qilinmighan. “Uyghur emalar yéziqi” ning barliqqa kélishi we tereqqiyati izchil xitayning Uyghur diyaridiki siyasitining tesirige uchrap kelgenliki melum. Tetqiqatchilarning éytishiche, Uyghur tetqiqatchilar 1980-yillardin bashlap “Uyghur emalar yéziqi” ni barliqqa keltürüsh we emeliyleshtürüshte nurghun tirishchanliqlarni körsetken, bolupmu 1983-yili Uyghur diyaridiki munasiwetlik tarmaqlar Uyghur aptonom rayonluq ayallar birleshmisining sabiq kadiri gülbostan abdughopur tüzgen “Uyghur emalar yéziqi layihesi” ni emeliyleshtürüshni qobul qilghan bolsimu, biraq xitayning kéyinki Uyghur ma'aripini xitaylashturush herkiti, bolupmu uning 2017-yili bashlan'ghan Uyghur tilini omumiyyüzlük cheklesh herkiti, “Uyghur emalar yéziqi” ning tereqqiyati we emiliylishishini boghup tashlighan.

“Uyghur emalar yéziqi” tetqiqat guruppisining gérmaniyede turushliq ezasi, d u q tetqiqat merkizining dériktori enwer exmet 25-yanwar ziyaritimizni qobul qilip, Uyghur tilidek bir chong tilda emalar yéziqining bolmasliqi échinishliq ehwal ikenliki we hazir buninggha xatime bérilgenlikini bildürdi.

Enwer exmet mundaq dédi: “2000-Yildin bashlap Uyghur tilining hökümette, jem'iyette istémaldin qaldurulushigha egiship, bu emalar yéziqini hökümet tereptin dawamlashturushi mumkin bolmidi. Emma bu jehette her qaysi uniwérsitétlardiki tilshunas mutexessisler köp izden'gen. Ular nurghun ijabiy teklip we tetqiqat netijilirini otturigha qoyghan bolsimu, biraq munasiwetlik ma'a'arip tarmaqliri buninggha izchil köngül bölmigen,” dédi.

Uning éytishiche, bu yéziq chet ellerdiki ema Uyghurlarni normal insanlardek oqush, yézish imkaniyiti bilen teminleple qalmay, muwapiq shara'it hazirlan'ghanda, weten ichidiki emalarning xizmitigimu sunulidiken. Enwer exmet mundaq didi: “Chet ellerde méyip qérindashlirimiz, yeni ema qérindashlirimiz toghrisida toluq istatistika yoq. Buning bilen bu ema qérindashlirimizmu normal insanlardek yézish, oqush, ma'arip terbiyesi körüsh imkaniyitige ige bolidu. Wetinimiz musteqil bolghan shara'itta yaki muwapiq shara'it hazirlandi déyilse, bu yéziq wetinimizdiki ema qérindashlirimiz üchünmu sunulidu.”

“Uyghur emalar yéziqi” xarris mowbéreyning tunji xizmiti emes. Amérika uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler kespining mezkur oqughuchisi ilgirimu romaniye, ezerbeyjan, polsha qatarliq döletlerdiki yerlik az sanliq guruppilargha emalar yéziqi tüzüp bergen. Bu polshadiki kashubiyan we silésiyan xelqler topinimu öz ichige alidu. Xarris mowbéreyning éytishiche, u Uyghurlargha emalar yéziqi tüzüsh xizmitini 2021-yili 1-ayda bashlighan iken.

U özining buninggha qiziqip qélishidiki sewebler heqqide toxtilip mundaq dédi: “Men bu xizmetni 2021-yili yanwarda bashlighan, yeni ötken yilning bashlirida. Men da'im bashqa tillargha qiziqimen. Men ispanchini sözliyelemen, shundaqla bashqa bir qanche tilnimu bilimen. Men hazir yerlik amérika qebililirining tilini qoghdap qélish üchün tilshunasliq xizmitini qiliwatimen. Men ulardimu emalar yéziqining yoqliqini bayqidim. Shuning bilen néme üchün dunyadiki nurghun tillarda, jümlidin Uyghurchidimu emalar yéziqi yoq, dep oylidim hem torgha kirip izdeshke bashlidim we Uyghurlar bilen alaqe qildim.”

Uning éytishiche, Uyghurlar herqandaq qiyin ehwaldimu ‍özlirining tilini ishlitishni dawamlashturushi kérek iken. U mundaq didi: “Méning nuqti'inezerimdin qarighanda, emalar yéziqini tüzüsh bek muhim. Chünki u emalarni küchlendüridu… küchlendürüpla qalmay, az sanliq milletler intayin qiyin ehwalda qalghandimu, ‍öz tilini ishlitishini kücheytidu. Hazir men ‍öz a'ilemning ana tili yédish tili ikenlikini bildim. 1944-Yili 10 milyon aden yédish tilida sözleshsimu, biraq hazir 250 ming adem qaldi. Chünki yehudi qirghinchiliqida ularning mutleq köp qismi ‍öltürüldi yaki assimilatsiye bolup ketti. Biraq biz yenila ‛yédish tilida ümid bar, chünki biz yenila uningda sözlishiwatimiz‚ dep qaraymiz. Shunga eng muhimi qandaq qiyin ehwalda qélishtin qet'iynezer, Uyghur tilidin waz kechmeslikning yoli uni téximu köp ishlitishtur.”

Enwer exmetning qarishiche, Uyghurlar irqiy qirghinchiliqqa uchrap, tili we medeniyiti weyran qiliniwatqan bir peytte, chet eldiki Uyghur ziyalilirining bu xizmiti xitayning Uyghurlarni yoqitish herkitige qarita bérilgen bir qarshiliq, bir inkas iken.

Tetqiqatchilar guruppisining “Uyghur emalar yéziqi” ni tüzüp chiqishi, Uyghur teshkilatlirining qarshi élishigha érishken. Dunya Uyghur qurultiyi bilen Uyghur akadémiyesi 25-yanwar élan qilghan bu heqtiki bayanatida, bu xizmetning nechche on yillardin béri dawamliship pütmigen bir layiheni tamamlighanliqini bildürgen.

Bayanatta éytishiche, “Uyghur emalar yéziqi” intayin muwapiq bir waqitta tüzüp chiqilghan bolup, “Gerche körüsh quwwiti ajiz Uyghurlarning sanliq melumati we istatistiksi kemchil bolsimu, biraq bu yéziq Uyghur tilini saqlap qélishqa pakaletlik qilish bilen bir waqitta, Uyghur tilining barliq Uyghurlargha yetküzülüshide qimmetlik” iken.