En'gliye parlamént ezaliri we mutexessisler Uyghurlar üchün némilerni qilish kérekliki heqqide muzakire ötküzdi

16-Noyabir küni, en'gliye parlaméntidiki “Uyghurlar mesiliside parlaménttiki hemme partiye hemkarliq guruppisi” we shundaqla “Irqiy qirghinchiliqqa taqabil turush birleshmisi” ning ezalirining sahibxaniliq qilishi bilen bir tor yighini uyushturuldi. Din we étiqad erkinliki ministirliq yighini ramkisi astida uyushturulghan bu yighin “Xitaydiki Uyghur musulmanliri uchrighan ziyankeshlik-biz emdi néme qilishimiz kérek?” dégen mawzu astida ep bérildi.

Mezkur yighin'gha en'gliye parlamént ezasi alistér karmaykil, en'gliye parlaméntining liwérpol parlamént ezasi dawid alton, en'gliyelik adowkat we sabiq teptish emeldari jéffiry nayis ependi, amérika dini erkinlik komitétining komissari, Uyghur adowkat nuriy türkel, amérika yehudiy qirghinchiliqi xatire muziyi xelq'ara adalet herikitining aliy meslihetchisi érin farrél rosénbérg qatarliqlar sözliguchi bolup qatnashti.

Yighin bashqurghuchisi kirish sözide yéqinqi bir nechche aydin buyan, xitaydiki Uyghur musulmanlirigha qaritilghan wehshiylikler, jümlidin 1 milyondin artuq Uyghur musulmanlirini xalighanche tutup turush, öltürüsh, qiyin-qistaq we mehbuslargha insan qélipidin chiqqan mu'amililer, a'ililerni parchilash, balilarni ata-aniliridin ayrish, ichki ezalarni mejburiy yighish, mejburiy emgek we mejburiy tughmas qilish heqqide heqqide téximu köp pakitlar ashkarilan'ghanliqini éytti we “Xitayning dunya tertipidiki, jümlidin b d t xewpsizlik kéngishidiki küchlük ornini közde tutqanda, bu jinayi qilmishlarni hel qilishta hel qilghuch heriketlerning bolushi natayin. Biraq bu hergizmu bashqa yol yoqluqidin dérek bermeydu. Töwendiki nutuq sözligüchiler bu ehwalda qandaq tallashlarni qollinishqa bolidighanliqi heqqide öz köz qarashlirini otturigha qoyidu,” dédi.

Andin u sözni aldi bilen en'gliye parlamént ezasi alistér karmaykilgha berdi. Alistér karmaykil yene en'gliye parlaméntida qurulghan “Uyghurlar mesiliside parlaménttiki hemme partiye hemkarliq guruppisi” ning re'islirining biridur.

U sözini töwendikidek bashlidi: “Biz hemmimiz Uyghur mesiliside emdi néme qilishimiz kérek, dégen qéyin so'algha duch kelduq. Men 2019-yili 1-ayda parlaméntta Uyghurlar heqqide bir munazirini bashlighan waqtimda Uyghurlar mesilisining téxi yéterlik diqqet qozghiyalmighanliqini hés qilghan idim. Emma xitay hakimiyitining xongkongdiki namayishlarni basturush üchün qilghan heriketliri bilen xitay hakimiyitining qandaq bir hakimiyet ikenliki we xitaydiki xelqlerge némiler yüz bériwatqanliqi küchlük diqqetke érishti we aridin 18 ay ötken bügünki künde Uyghur mesilisi téximu köp kishiler teripidin bilinidighan we küchlük diqqet qozghaydighan bir mesilige aylandi.”

U sözi dawamida en'gliyede Uyghur mesiliside hazirqidek tonush berpa qilish üchün hazirghiche qandaq xizmetler qilin'ghan bolsa bundin kéyin mana bu xizmetlerning yenimu küchlük we yenimu keng da'iride dawamlashturulushi kéreklikini éytti. U: “Emdi néme qilimiz dégen'ge kelsek, biz hazirghiche qiliwatqan heriketlirimizni yenimu küchlük, yenimu keng da'iride élip bérishimiz kérek. Herbir pursette bu mesilini tilgha élishimiz kérek. Mejburiy emgek we ichki eza yötkesh mesilisige alahide diqqet qilishimiz kérek. Uyghurlar uchrawatqan zulum heqqidiki delil-ispatlarni choqum musteqil sot kollégiyeliri arqiliq delillep, uni herqaysi hökümet we organlargha yollishimiz kérek,” dégenlerni tekitlidi.

U sözi axirida Uyghurlar uchrawatqan zulumni toxtutushta barliq démokratik döletlerning ortaq hemkarliqining aldinqi shertlikini eskertip mundaq dédi: “Peqet bir dölet xitaygha özi yalghuz taqabil turalmaydu, eksiche kishilik hoquqqa köngül bölidighan, pakitlargha hörmet qilidighan barliq döletler choqum birlikte heriket qilishi, xitaygha ortaq taqabil turushi kérek.”

U yene en'gliyening yéqinda kishilik hoquq kéngishige eza bolup saylan'ghanliqinimu eslitip turup, en'gliye hökümitining bu pursettin ünümlük paydilinishi kéreklikini eskertip ötti. Parlamént ezasi alistér karmaykil axirida mundaq dédi: “Men siyasetke qedem tashlighan 80-yillarning bashlirida soghuq urush mezgili idi, bérlin témi we jenubiy afriqada ‛irqiy ayrimichiliq tüzümi‚ mewjut idi, u chaghlarda héchkim bu sistémilarning yoqaydighanliqigha ishenmeytti. Emma kéyin bularning hemmisi bir-birlep weyran boldi. Démek, biz kelgüsi özgirishke teyyarliq qilsaq we toxtimay heriket qilsaq özgirish choqum yétip kélidu.”

Arqidin en'gliye liwirpul parlamnét ezasi, lord dawid alton ependi söz qildi. U aldi bilen özining “Uyghurlar mesiliside parlaménttiki hemme partiye hemkarliq guruppisi” ning qurghuchi re'islirining biri, shundaqla “Irqiy qirghinchiliqqa taqabil turush birleshmisi” ning re'isi ikenlikini we özining Uyghurlarning ehwaligha uzundin buyan diqqet qilip kelgen biri ikenlikini tonushturup ötti. U yéqindin buyan ashkariliniwatqan delillerning xitay hökümitining Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzülüwatqanliqi heqqidiki munazirilerni yenimu küchlendürüwatqanliqini eskertip turup, aldi bilen Uyghur élide yürgüzülüwatqan zor kölemdiki bu wehshiyliklerning zadi néme ikenliki, jümlidin uning xaraktérini békitip chiqishning intayin muhimliqi üstide mexsus toxtaldi. U Uyghurlargha qiliniwatqan zulumgha toghra bir baha bérip, uni qanuniy yollar arqiliq qobul qilghanda andin herqaysi xelq'araliq organlar we döletlerni shuninggha layiq tedbir qollinishqa qozghatqili bolidighanliqini bildürdi we buning tarixiy misallirini körsitip ötti.

U sözide yene: “Keng kölemde élip bériliwatqan wehshiyliklerni éniqlash we uning xaraktérini belgilep chiqish peqetla yaxshi bir wasite bolupla qalmay, u belki döletlerning öz qanunliri we xelq'araliq qanunlardin paydilinip turup irqiy qirghinchiliqning aldini élishi we uni jazalishigha asas yaritip béridu. . . Irqiy qirghinchiliqni belgilep chiqish méxanizmi en'gliye hökümitini bu keng kölemlik wehshiylikke qarshi turush üchün yenimu küchlük tedbir qollinishqa mejburlaydu. Elwette irqiy qirghinchiliqni belgilep chiqish dégenlik tedbir qollinishtin dérek bermeydu, biraq zulumning xaraktérini békitmey turup uni toxtidighan tedbirmu bolmaydu,” dégenlerni tekitlidi.

Arqidin sözge dangliq adowkat, en'gliyening sabiq teptish xadimi jéffiriy nayis ependi söz qildi. U yéqinda dunya Uyghur qurultiyining teshebbusi bilen Uyghurlargha yüz bériwatqan zulum üstide tekshürüsh élip bérish üchün “Uyghur sot kollégiyesi” ni qurup chiqqan idi. U sözide aldi bilen yuqiriqi lord alton tekitligendek, zulumning xaraktérini belgilep chiqish we u néme bolsa shu boyiche nam bérish heqqidiki pikirge pütünley qoshulidighanliqini éytti we nöwette özliri xizmet qiliwatqan “Uyghur sot kollégiyesi” ning ehmiyiti heqqide chüshenche berdi. U bu kollégiyening resmiy bir küchi bolmisimu emma herqaysi organ we hökümetlerni musteqil we qanuniy bir netije bilen teminlesh jehette muhim rol oynaydighanliqini eskertti we “Uyghur sot kollégiyesi” ning kéler yil axirighiche netije chiqirishqa tirishidighanliqini bildürdi.

Arqidin amérika dini erkinlik komitétining komissari nuriy türkel ependi sözge teklip qilindi. Nuriy türkel amérika hökümitining Uyghurlargha zulum qiliwatqan xitay hökümitini jazalash yolida alghan tedbirliridin yolgha chiqip turup, en'gliye we bashqa démokratik döletlerningmu shu xildiki tedbirlerni élishi kéreklikini bildürdi. Mesilen, amérika we uning shérik döletliri hemkarlishish arqiliq xitaygha bérilidighan jazaning ünümini yuqiri kötüreleydighanliqini, en'gliye, awstraliye we kanada qatarliq döletlerning hemmisining “Magnétiskiy qanuni” barliqini we buni ortaq halda ishqa kirishtürüshi kéreklikini, herqaysi musulman döletler bilen bolghan diplomatik alaqisini ishqa sélip turup ularni heriketke keltürüshi lazimliqini éytti. U yene: “Gerche xitayning b d t xewpsizlik kéngishide ret qilish hoquqi bolsimu, emma b d t omumiy kéngishide bundaq küchlük tesiri yoq, shunga xitaygha qarshi tedbir qollinishta gherb döletliri birlikte omumiy kéngeshtin paydilinishi kérek” dédi. U shuning bilen birge yene amérikaning 2018-yili kishilik hoquq kéngishidin chiqip kétishiningmu xataliq bolghanliqini tekitlep, özining hazir resmiy we shexsiy salahiyiti bilen amérikani kishilik hoquq kéngishige qayta eza bolushqa ündewatqanliqini éytti. U yene: “‛xitay mesiliside parlaméntlar ara hemkarliq guruppisi‚ dégen'ge oxshash yéngidin shekilliniwatqan hemkarliqlarning teshkillinishi we buninggha amérikaning qatnishishi yaxshi bir yüzlinish. Bundaq hemkarliqlar kücheytilishi kérek. . . Uyghurlarning mejburiy emgiki asasidiki teminlesh zenjirlirini qattiq tekshürüp, uni palech halgha chüshürüsh kérek, herqaysi dangliq kiyim-kéchek markilirigha bu heqte alahide agahlandurulushi kérek,” dégenlerni tekitlidi. U sözi axirida herqaysi döletler, bolupmu gherb démokratik döletlirining Uyghurlarni xitaygha qayturmasliq we ulargha derhal panahlan'ghuchiliq salahiyiti bérish heqqide éniq bir siyasiti bolushi kéreklikini eskertti.

Arqidin amérika yehu'iy qirghinchiliqi xatire muziyi xelq'ara adalet herikitining aliy meslihetchisi érin farrél rosénbérg söz qildi. U sözide bir millet yaki guruppigha qarita élip bérilghan keng kölemlik wehshiyliklerning shu kishilerde qalduridighan paji'elik tesirlirining bir qanche ewladqiche yoqimaydighanliqini bayan qilip, xitay hökümitining Uyghurlargha keng kölemde élip bériwatqan jinayetlirige qarshi derhal tedbir élinishi kéreklikini, buninggha hergizmu sel qarashqa bolmaydighanliqini eskertti. U hökümetlerning derhal Uyghur élide yüz bériwatqan yaki yüz bérish aldida turuwatqan irqiy qirghinchiliqni musteqil tekshürüsh asasida békitip chiqishi we uninggha qarita jiddiy tedbir qollinishi kéreklikini eskertti. U bolupmu Uyghur ayallirining tughmas qilinishining xelq'ara qanunlar boyiche irqiy qirghinchiliqqa chüshidighanliqinimu alahide eskertip ötti.

Yighinda sözligüchilerning sözliri ayaghlashqandin kéyin so'al-jawab qismida en'gliye parlaméntining ezasi lin brown xanim söz élip, bir milletning dini we medeniyitige sistémiliq qiliniwatqan bu zulum heqqidiki doklatlarni anglap özining bek jiddiyliship ketkenlikini éytti we: “Bu zulumlarni toxtitish üchün biz hazirning neq özide zadi néme ish qilalaymiz?” dep so'al qoydi.

Buninggha shotlandiyelik parlamént ezasi jawab bérip en'gliye hökümitining yéqinda xongkongdiki démokratik namayishlarni basturghan emeldarlargha jaza tedbiri élan qilghanliqini misal qilip turup, özlirining hazir hökümetni oxshash jaza tedbirini Uyghur élidiki xitay rehberler üchünmu qoydurushqa tirishiwatqanliqini éytti.

Arqidin lord alton bu so'algha jawaben en'gliye parlamént ezalirining bu heqte parlaménttta jiddiy yighin chaqirip, hökümetni tekshürüsh ep bérishqa chaqiralaydighanliqini, Uyghurlarning mejburiy emgiki asasida ishlep chiqiriliwatqan mehsulatlarni teminleshni toxtitishni we shundaqla en'gliyening xitayda ishlepchiqirilghan mehsulatlargha bolghan éhtiyajini azaytish yolida qedem atalaydighanliqini éytti. Nuriy türkel bolsa Uyghurlarning mejburiy emgiki asasida ishlepchiqirilghan mehsutlarni choqum cheklesh kérek, dédi. U xitayda ishlepchiqiriliwatqan mutleq köp sandiki mehsulatlarning Uyghurlarning mejburiy emgiki asasida ishlep chiqiriliwatqanliqi shundaq éniq turuqluq, hazirghiche chet'el shirketlirining xitaydiki bu teminlesh zenjirliridin mal sétiwélishi, yaki birlikte soda qilishini qet'iy qobul qilishqa bolmaydighanliqini tekitlep, aldi bilen ularni Uyghur mejburiy emgikini toxtitish yolida ünümlük qedem tashlashqa chaqirdi.

“Xitaydiki Uyghur musulmanliri uchrighan ziyankeshlik-biz emdi néme qilishimiz kérek?” témisidiki bu yighin bir yérim sa'et dawam qildi.