Мутәхәссисләр: “әркин туниязниң оттура асия зиярити хитайниң ташқи тәшвиқатиға васитичи болуп бериш үчүндур”

Йеқинқи йиллардин буян, мол енергийә записиға игә оттура асия райони хитайниң “бир бәлбағ бир йол” қурулушини оңушлуқ елип бериштики ядролуқ районға айланди. Шу сәвәбтин хитай уйғур аптоном райони билән узун мусапилик чегра линийәсигә игә болған оттура асия дөләтлири билән дипломатийә, иқтисад, сода-тиҗарәт вә гео-сиясий җәһәтләрдики мунасивәтлирини күнсайин күчәйтишкә урунмақта. Дәрвәқә, хитай билән оттура асия дөләтлири оттурисидики иқтисадий һәмкарлиқ вә башқа мунасивәтләр җиддий күчийиватқан бир пәйттә, уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң рәиси әркин туниязниң оттура асиядики өзбекистан вә қирғизистан қатарлиқ дөләтләргә қилған зиярити диққәт қозғимақта.

Игилишимизчә, уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң рәиси әркин тунияз өзбекистан пайтәхти ташкәнткә йетип барған 28-март күни, өзбекистан пирезиденти шавкәт мирзияйев (Shavkat Mirziyoyev) билән көрүшкән. Өзбекистан җумһурийити әркин туниязниң оттура асия җумһурийәтлиридики зияритиниң 2-бекити болуп, у буниңдин аввал қазақистан пайтәхти астанада зиярәттә болған. Өзбекистанниң “күн өз” хәвәр торида ейтилишичә, бу қетимлиқ учришишта икки тәрәп нөвәттә давамлишиватқан өзбекистан-хитай оттурисидики достлуқ вә истратегийәлик шериклик мунасивәтлиридики зор тәрәққиятқа қарита йүксәк мәмнунийәтлирини билдүргән. Хәвәрдә йәнә шавкәт мирзияйев өзбекистанниң уйғур дияри билән болған көп хил һәмкарлиқ вә ортақ қурулуш түрлиридә, йәни йеңи технологийә, йеза-игилик, су-иншаат, қатнаш-транспорт, арқа сәп тәминати, маарип, әнәниви тебабәтчилик қатарлиқ саһәләрдики һәмкарлиқни йәниму күчәйтишни тәкитлигән.

Қазақистандики уйғур сиясий паалийәтчи, дуня уйғур қурултийиниң мәслиһәтчиси, тарихчи қәһриман ғоҗамбәрди әпәнди бу мунасивәт билән радийомизниң мәхсус зияритини қобул қилди. У, әркин туниязниң бу қетимлиқ зияритиниң оттура асия җумһурийәтлири билән уйғур дияри оттурисидики иқтисадий вә тиҗарий мунасивәтләрни күчәйтишни нишан қилғанлиқини тилға алди. Қәһриман ғоҗамбәрдиниң тәкитлишичә, хитай бир тәрәптин өзиниң юмшақ күчини ишқа салса, йәнә бир тәрәптин қәрз тузиқини қоллинип, оттура асия дөләтлирини өзиниң арқа һойлисиға айландурушқа урунмақтикән. Йәнә келип хитай бир қисим сәзгүр вә ғәрб дөләтлири тәрипидин чәклимә қоюлған хитай мәһсулатлирини русийәгә киргүзүштә оттура асия дөләтлирини өзигә васитичи болуп беришкә қистимақта икән. У уйғур аптоном райониниң рәиси әркин туниязниң мана мушундақ бир сәзгүр вәзийәттә оттура асия дөләтлирини зиярәт қилғанлиқини әскәртип өтти.

У йәнә хәлқарада хитайниң уйғурлар үстидин йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқини җавабкарлиққа тартиш садалири күчийиватқан бир мәзгилдә, уйғур аптоном райониниң юқири дәриҗилик уйғур әмәлдариниң оттура асия дөләтлирини зиярәт қилишиниң, сиясий вә җамаәт пикри нуқтисидин диққәт қозғайдиғанлиқини тәкитләп өтти.

Өзбекистан пирезидент мәһкимисиниң баянатидин мәлум болушичә, шавкәт мирзияйев әркин тунияз билән болған учришишта, икки тәрәп оттурисидики ортақ қурулуш түрлири, болупму өзбекистан-қирғизистан-хитай төмүрйоли қурулушини илгири сүрүшкә алаһидә әһмийәт беридиғанлиқини билдүргән.

Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси һенрий шаҗевиски (Henryk Szadziewski) әпәнди бу һәқтики зияритимизни қобул қилип, өз пикрини аңлармәнләр билән ортақлашти. У мундақ деди:

 “әмәлийәт шуни испатлидики, бу йәрдә икки тәрәп мунасивәтлиридә нурғунлиған мәнпәәт амиллири вә өз алдиға ғәрәзләр йошурунған. Чүнки һазир хитай өзиниң күндин-күнгә чөкүватқан иқтисадини қутулдурушни ойлайду. Һалбуки, оттура асиядики өзбекистан қатарлиқ дөләтләр өз қошниси болған уйғур елида инсанийәткә қарши җинайәтләр йүз бериватқанлиқиға пәрва қилмастин, хитай билән сода вә иқтисадий һәмкарлиқта шерик болуватиду. Көрүвелишқа болидуки, мәйли хитай болсун яки оттура асия дөләтлири болсун, уларниң һәммиси пәқәтла өз мәнпәәтлирини чиқиш қилиду, әксичә уйғурларниң һаят-маматлиқини нәзәрдә тутмайду. Бу әһвал уларниң һечқайсисиниң дәпсәндә болуватқан уйғур кишилик һоқуқи вә инсаний қәдир-қиммәтлирини муһим орунға қоймайдиғанлиқидин дерәк бериду. Йиғип ейтқанда, хитай билән оттура асия дөләтлири оттурисидики һәмкарлиқлар пәқәт уларниң мәнпәәти вә өзлиригә иқтисадий пурсәт яритиш үчүн лайиһәләнгән болуп, һәргизму уйғурларға вә уйғур райониға пайда-мәнпәәт елип келишни мәқсәт қилмайду. ”

inform.kz

Игилинишичә, әркин тунияз бу қетимлиқ оттура асия зияритидә, йәни 26-март күни астанада қазақистан пирезиденти тоқайев билән көрүшкән. Хитай һөкүмәт таратқулириниң дейишичә, әркин тунияз тоқайефқа қазақистанниң “үч хил күч” кә зәрбә бериштә хитай билән бир сәптә турғанлиқиға рәһмәт ейтқан.

Түркийә һаҗәттәпә университетиниң оқутқучиси, истратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәмниң тәкитлишичә, хитай даирилири уйғурлар билән оттура асиядики өзбек, қазақ, қирғиз қатарлиқ милләтләрниң мунасивитини тәңшәштә изчил һалда юқири дәриҗилик уйғур рәһбәрләрни ариға селип кәлгән. 1997-Йилидики ғулҗа қирғинчилиқидин кейин, хитай һөкүмити өз дәвридики уйғур аптоном райониниң сабиқ рәиси, хитай мәмликәтлик хәлқ қурултийиниң муавин башлиқи исмайил әһмәтни оттура асия дөләтлиригә зиярәткә әвәткән болса, бүгүнки күндә уйғур аптоном райониниң рәиси әркин туниязни оттура асия дөләтлиригә әвәтип, униң еғизи арқилиқ аталмиш “үч хил күч” кә зәрбә бериштә икки тәрәп һәмкарлиқини күчәйтиш, хитайниң уйғур райониға қаратқан сияситидә оттура асия дөләтлириниң дәстикини қолға кәлтүрүшни мәқсәт қилған. У, мәйли исмаил әһмәт болсун яки бүгүнки әркин тунияз болсун, уларниң пәқәтла хитайниң қолидики бир пешка икәнликини, уларниң пәқәтла хитай тәрипидин қоллинилип келиватқанлиқини тәкитләп өтти.

Мутәхәссисләрниң тәкитлишичә, әркин туниязға охшаш юқири дәриҗилик бир уйғур әмәлдарниң оттура асия дөләтлиридә дөләт зияритидә болуши, хитайниң сиясий тәшвиқати үчүн васитә болуп бериштин башқа нәрсә әмәс икән. Бу пәқәтла хитайниң юқири дәриҗилик бир уйғур әмәлдарни чәт әлгә чиқирип, уни хитай компартийәсиниң “аваз” и қилип көрситиштәк символ характерлик тактикисиниң бир көрүнүши икән.