Türkiyening sabiq bash ministiri dawut'oghlu erdoghan hökümitining Uyghur weziyitige süküt qilishini qattiq tenqidlidi

Muxbirimiz erkin
2020.06.03
exmet-dawutoghlu.jpg Türkiyening sabiq bash ministiri ehmet dawutoglu “Kélechek partiye” sini yolgha qoyghandin kéyin qollighuchilirigha xitab qildi. 2020-Yili 13-dékabir, enqere.
AP

Türkiye kélechek partiyesining re'isi, sabiq türkiye bash ministiri exmet dawut'oghlu 2-iyun küni istanbuldiki bir murasimda nutuq sözlep, erdoghan hökümiti emeldarlirining xitayni türkiyege örnek dep körsitishini shundaqla nöwettiki hökümetning Uyghur weziyitige süküt qilishini qattiq tenqid qilghan.

Dawut'oghluning tekitlishiche, prézidént erdoghanning küyö'oghli, türkiye maliye-xezine ministiri barat albayraqning sherqiy türkistanda Uyghurlarni yighiwélish lagérlirigha toplap, 21-esirning eng peskesh zulumini séliwatqan xitayni (türkiyege) örnek körsitishi bek xeterlik iken.

Exmet dawut'oghlu türkiyening erdoghan hökümitide 2009-yildin 2016-yilghiche tashqi ishlar ministiri, bash ministir qatarliq wezipilerni ötigen we erdoghanning 2012-yildiki ürümchi ziyariti, türkiyening shu dewrdiki Uyghurlarni nuqta qilghan xitay siyasitide achquchluq rol oynighan türk siyasiyoni. U 2019-yili erdoghanning adalet we tereqqiyat partiyesidin ayrilip, yéqinda türkiye kélechek partiyesini qurghan we uning re'islikige saylan'ghan idi. Exmet dawut'oglu barat albayraqni 2-iyun küni kélechek partiyesi istanbul wilayetlik komitétining échilish murasimida sözligen nutqida tenqidligen.

Uning körsitishiche, barat albaryaq ötken hepte démokratiyening türkiye üchün bir yük bolup qalghanliqi, démokratiyening bolmasliqi meblegh sélishqa tosqunluq qilmaydighanliqini ilgiri sürüp, buninggha xitayni örnek qilip körsetken. Dawut'oghlu barat albayraqning meblegh bilen démokratiyeni bir orun'gha qoyup xitayni örnek körsitishtiki niyitining intayin xeterlik ikenlikini tekitlep, buninggha prézidént rejep tayyip erdogannning néme deydighanliqini sorighan.

Dawut'oghlu mundaq dégen: “Hörmetlik jumhur re'is ministirning xitay hérismenlikige néme deydu? bu ministir sherqiy türkistanda qérindashlirimizni yighiwélish lagiérlirigha toplap, 21-esirning eng peshkesh zulumini séliwatqan xitay modélini néme üchün örnek körsitidu?”

Dawut'oghluning tekitlishiche, 2009-yili sherqiy türkistandiki basturushni “Irqiy qirghinchiliq” dep atighan prézidént erdoghan hazir bu rayondiki bésim hessilep artqan bolsimu, lékin buninggha süküt qilmaqta iken. U sözide buning sewebini sorap mundaq deydu: “2009-Yili men tashqi ishlar ministiri idim. U waqitta bésim hazirqidek ehwalda bolmisimu, xitayning sherqiy türkistandiki siyasitini ‛irqiy qirghinchiliq‚ dégen jumhur re'isi hazir némishqa jim turuwalidu? hakimiyet béshidikilerge shuni xitab qilimen, bu pikirlerni sizge xitay zulumining türkiyediki hemdemchisi bolghan yéngi shérikingiz bériwatamdu?”

Dawut'oghlu bu yerde erdoghanning qaysi yéngi shérikini közde tutqanliqini chüshendürmigen. Lékin bezi közetküchilerning qarishiche, dawut'oghlu sözide türkiye “Weten partiyes” we uning rehbiri doghu périnchekni közde tutmaqta iken. Nöwette doghu périnchek we uning partiyesi xitayning Uyghur rayonidiki siyasitini aqlaydighan eng shiddetlik aqlighuchisigha aylan'ghan idi.

Dawut'oghlu yuqiriqi sözlerni türkiye-xitay munasiwiti yéqinliship, xitayning türkiyediki Uyghur musapirlirigha bolghan bésimi kücheygen, xitayning bezi Uyghur musapirlirini ötküzüp bérishni telep qilip, türkiye edliye organlirigha bésim ishlitishi türkiyediki öktichi partiye we kishilik kishilik hoquq teshkilatlirida endishe qozghawatqan mezgilde qildi. Türkiyediki bezi öktichi partiye parlamént ezalirining qarishiche, erdoghan hökümitining xitaygha yéqinlishishi noqul soda bilen cheklenmeydiken.

Türkiye iyi partiyesining parlamént ezasi faxrettin yokush mundaq dédi: “Tebi'iy, buni biz peqetlam bir soda munasiwiti dep qarimaymiz. Bashqa meqsetliri we bashqa pilanliri bolushi mumkin. Lékin buni ochuq éytmaydu. Peqet süküt qilip kéliwatidu. Waqit ularning némini meqset qilghanliqini otturigha chiqiridu.” faxrettin yokush bu sözlerni 3-iyun küni bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda tekitlidi. Dawut'oghluning sözlirige baha bermeydighanliqini bildürgen faxrettin yokush yene xitay modélining türkiyede qobul qilinishini mumkin emeslikini tekitlidi.

Faxrettin yokush mundaq deydu: “Türkiyede xitay modélining tereqqiyat örniki bolushi yaki bu modélning türkiyede qobul qilinishi mumkin emes. Türkiye özige xas bir dölet, xitaymu özige xas bir dölet. Bu hakimiyetning xitay bilen bolghan soda we ijtima'iy alaqisini yuqiri sewiyede tutushi xitay hakimiyiti yaki xitay sistémisini zinhar eqlimizge keltürelmeydu. Bizning türkiye büyük millet mejliside dep kéliwatqinimiz shu. Epsuski, bügünki hökümet xitaydiki sherqiy türkistan türkliri, musulman qérindashlirimiz uchrawatqan gheyriy insaniy mu'amilisige amérika we yawropa döletliridek ipade bildürmey keldi. Biz uninggha ipade bildürüshini telep qilimiz.”

Faxrettin yokushning tekitlishiche, uning partiyesi xitayning sherqiy türkistan'gha nopus yötkeshni toxtitishi, yerlik xelqni bashqa rayonlargha yötkimeslikini telep qilidiken. U mundaq deydu: “Shu anda sherqiy türkistan türkliri ishghal astida. Bizning sözimiz shuki, xitay sherqiy türkistandin qolini tartishi, kishilik hoquq depsendichilikidin waz kéchishi, sherqiy türkistanni xitay bilen toldurushni toxtitishi, u yerning étnik qurulmisini buzush üchün xitaylarni yerleshtürmesliki kérek. Biz mana bularni telep qiliwatimiz.”

Prézidént erdoghan 2009-yili ürümchi “5-Iyul weqesi” de xitayning Uyghurlarni basturushini eng shiddetlik tenqidligen dunyadiki birdin-bir hökümet rehbiri idi. U xitayning herikitini “Irqiy qirghinchiliq” dep eyibligen. Prézidént erdoghan yene minglighan Uyghur musapirigha panahliq bérip, sherqiy-jenubiy asiya elliridiki nurghun Uyghurlarni türkiyege élip kelgen bolsimu, lékin xitayning 2017-yili bashlan'ghan chong tutqunida 3 milyondek musulmanning lagérlargha qamilip, diniy étiqad, til, örp-adetlerning cheklinishi, a'ililerning weyran qilinishigha süküt qilip kelgen idi.

Bezi analizchilarning tekitlishiche, erdoghan hökümitining süküt qilishida türkiye-xitay soda-iqtisadiy alaqiliri achquchluq rol oynimaqta iken. Yéqinda “Ottura sherq közniki” namliq torda élan qilin'ghan bir maqalide türkiyening süküt qilishidiki sewebler analiz qilin'ghan. Maqalide xitayning istanbul qaniligha meblegh sélishni sözlishiwatqanliqi, istanbuldiki yawuz sultan sélim köwrüki we türkiyening mersin qatarliq jayliridiki bir qisim déngiz portlirini sétiwalghanliqi, xitay soda-sana'et bankisining istanbul ayrodromigha 6 milyard dollar meblegh bérishni sözlishiwatqanliqi, uning yene türkiyediki G5 tor qurulushigha qatnishiwatqanliqi tekitlen'gen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.