Shi jinping “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ning jawabkarliqidin qéchish üchün “G-20” yighinigha qatnashmidimu?
2021.11.03
Rimda échilghan “G-20” yighinidin amérika-xitay munasiwetlirige nezer.
Italiye paytexti rimda échilghan “G-20” dölet bashliqlar yighini korona wirusi yuqumidin buyan bu dölet rehberliri bir arigha kélip yüzmu-yüz ötküzgen tunji yighin bolup, uningda herqaysiy eza döletler rehberliri kélimat özgirishi, wirus yuqumi qatarliq dunya kün tertipidiki muhim mesililer üstide muhim qararlarni alghan.
“G-20” dölet bashliqliri biwaste kélip qatnashqan bu yighinda xitay we rusiye dölet rehberlirining qatnashmasliqi küchlük diqqet qozghighan. Amérika prézidénti jow baydén muxbirlarni kütiwélish yighinida bu mesilini alahide tilgha alghan.
U mundaq dégen: “Rusiyela emes, xitaymu kélimat özgirishige taqabil turush wedisige xilapliq qilip, bu yighin'gha qatnashmidi. Kishilerning buningdin ümidsizlinishi heqliq. Shexsen men özümmu ümidsizlendim”.
Xitay re'isi shi jinping özi biwaste qatnashmighan bu yighin'gha xitay tashqiy ishlar minsitiri wang yini ewetken. Xitay terep gerche shi jinpingning yighin'gha biwaste kélip qatnashmasliqigha wirus yuqumini seweb qilip körsetken bolsimu, emma bu kishilerni qayil qilalmighan.
Amérika paytexti washin'gtondiki nopuzluq tetqiqat orunliridin “Rand tetqiqat merkizi” ning tetqiqatchisi doktor sikat héroldining qarishiche, shi jinping bu qétim Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqi sewebidin eyibleshke uchrashtin qorqup italiyege seper qilmighan bolushi mumkin iken.
U mundaq dédi: “Xitay hökümitining Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqi, teywen'ge tehdit séliwatqanliqi we xongkongning igilik hoquqi mesiliside en'giliye hökümiti we xongkong xelqige bergen wedisini buzghanliqi bir pakit. Menche bolghanda, shi jinping yawrupagha seper qilip qalsa, melum bir kishi yaki guruppining özini irqiy qirghinchiliq jinayiti bilen sotqa erz qilishidin qorqqan bolushi éhtimalgha intayin yéqin. Yene bir yaqtin, shi jinpingning dölet ichide yürgüzgen siyasetliri sewebidin uning hakimiyiti éghir tehdit astida turmaqta. Shunga u bundaq mezgilde döletni tashlap chiqip kéـtishni xeterlik, dep qarighan bolushimu mumkin. Yighip éytqanda, chet elde tenqidlinishtin qorqush, dölet ichide xeterdin qorqush, uning italiyege biwaste kelmeslikidiki seweblerning biri dep qaraymen.”
Amérikadiki xitay ishliri közetküchisi gordon chang ependimu radiyomizgha qilghan sözide shi jinpingning so'al-soraqtin qachqanliqini éytti. U: “Buning ichkiy sewebliri bolush bilen birge, men shi jinpingning ‛G-20‚ yighinigha yawropada so'al-soraqqa qélishtin, bulunggha qistilishtin qorqup, barmighanliqigha ishinimen,” dédi.
Melum bolushiche, ikki künlük yighin axirida herqaysi döletler 2050-yili etrapida hawadiki karbon miqdarini azaytish we bashqa döletlerdiki kömürni yéqilghu qilidighan tok ishlepchiqirishigha meblegh salmasliq heqqide wede bergen. Halbuki, shi jinping “G-20” bashliqlar yighinida sin arqiliq ewetken nutuqida kélimat özgirishini ongshash toghrisida héchqandaq konkirét heriket pilani körsetmigen bolup, bu dölet rehberliride xitayning kélimat mesiliside bergen wedisige qarita guman peyda qilghan.
Amérikadiki xitay ishliri tetqiqatchisi gordon chang ependining qarishiche, xitay kélimat mesiliside dunya bilen hemkarlashmaydighanliqini ipadiligen. U mundaq deydu: “Men xitayning bu mesilide dunya bilen heqiqiy yosunda hemkarlishidighanliqigha ishenmigen. Xitay özining meydanini bu nöwet éniq namayen qildi.”
Amérika tashqiy ishlar ministiri antoniy bilinkin “G-20” dölet bashliqliri yighini jeryanida muxbirlargha qilghan sözide: “Xitay atmosférani eng éghir bulghawatqan dölet bolush süpiti bilen öz xelqi üchün, shundaqla dunyadiki hemme adem üchün toghra ish qilish-qilmasliqqa qarar qilishi kérek. Bulghinishning tesirige eng éghir uchrighan öz xelqige bolghan mes'uliyitini oylishishi kérek,” dégen.
Doktor sikot hérold xitayning kélimat mesiliside amérika yaki dunya telep qilghanliqi üchün emes, öz dölitide éghir muhit mesililiri körülüwatqanliqi üchün heriket qilishi mumkinken. U mundaq deydu:
“Xitay kélimat özgirishining tesirige eng éghir uchrawatqan dölet. Qurghaq rayonlarda yashawatqan milyonlarche kishi aliqachan éghir boran-chapqun, qurghaqchiliq, éghir höl-yéghinning ziyinigha uchridi. Shunga xitay tedbir qollan'ghan teqdirde öz dölet menpe'etini dep tedbir qollinishi mumkin, biraq hergiz amérika we bashqa döletler xitaydin telep qilghanliqi üchün emes. Shi jinpingning yighindiki nutuqimu intayin ajiz bolup, kélimat mesiliside héchqandaq yéngi wede we pilan körsitilmigen. U nutuqida xitayni yer shariwi mesililerde mes'uliyetni üstige alidighan küchlük dölet emes, yenila tereqqiy qiliwatqan ajiz dölettek körsetken. Shunga uning nutuqi amérika qatarliq küchlük döletlerni qayil qilalmaydu, hetta xitayning kömür issiqliq éléktr istansisini dawamliq qurush pilani sewebidin özlirining déngiz süyining örlep kétidighanliqini bilidighan ajiz we tereqqiy qiliwatqan döletlernimu qayil qilalmaydu.”
Bu qétimliq “G-20” yighini peqet kélimat mesilisidila emes, teywen mesilisi we kishilik hoquq mesilisidimu amérika we xitayning qarmu-qarshi kélishige seweb bolghan. Xewerlerdin qarighanda, 31-öktebir amérika tashqiy ishlar ministiri antoniy bilinkin xitay tashqiy ishlar ministiri wang yi bilen körüshkende, ikki terep arisida teywen mesilisi, kishilik hoquq témilirida keskin söz urushi bolghan iken.
Bilinkin yighinda amérikaning teywenni qet'iy qoghdaydighanliqini, uning “Kishilik hoquq, shinjang, tibet, xongkong, sherqiy-jenubiy déngiz we teywen'ge munasiwetlik” amérikaning menpe'eti we qimmet qarishigha zit heriketlirige qarshi turidighanliqini éytqan. Wang yi bolsa amérikani “Bir xitay siyasitide heqiqiy ching turmidi, xitayning ichkiy ishlirigha arlashti,” dep eyibligen.
Baydén hökümitining alahide kélimat elchisi jon kerriy xitayning kélimat mesilisidiki hemkarliqini qolgha keltürüsh üchün tirishiwatqanliqi we hetta uning amérika-xitay arisdiki soghuqchiliqni axirlashturush üchün Uyghur irqiy qirghinchiliqidek nazuk mesililerni tilgha élishtinmu özini tartiwatqanliqi küchlük diqqet qozghimaqta. Emma közetküchilerning qarishiche, bilinkin bilen wang yining uchrishishi her ikki terepning öz pikride ching turidighanliqini namayen qilip béridiken.
Sikot hérold ependi bu heqte mundaq deydu:
“Menche, bu baydén hökümitining xitaygha ishenmeydighanliqi we ümidiningmu nahayiti azliqini körsitip béridu. Biraq ular xitaygha meyli sen néme qilishingdin qet'iynezer, biz sanga düshmen bolmaqchi dégen ségnalni emes, belki biz sen bilen hemkarlishidighan yerde hemkarlishimiz we lazim bolsa toqunishidighan yerde toqunishimiz dégen signalni bermekchi. Bilinkin bilen wang yining bu qétimliq yighinida xitayning irqiy qirghinchiliqi we teywen mesilisi qatarliq xitay seweb boluwatqan kirizislar heqqidiki munaziriler bundin kéyinmu dawamliq otturigha chiqidu. Jümlidin amérikaning meqsiti xitaygha ‛biz sen bilen urush qilishni xalimaymiz, emma sen bilen munasiwetni yaxshilash bedilige özimizning qimmet qarashlirimiz we menpe'etlirimiznimu qurban qiliwetmeymiz, digenni ipadileshtur.”
CNN Téléwiziyesining xewer qilishiche, “G-20” yighinida rehberler arisida xitay heqqide nurghun resmiy we gheyri resmiy munaziriler bolghan. Gerche rehberler bu munazirilerning qandaq qilip xitay bilen soghuq urush bashlash kérek, dégenni meqset qilmighanliqini ilgiri sürgen bolsimu, biraq uning mezmunining yüksiliwatqan xitayning gherb démokratik qimmet qarashlirigha we bazar iqtisadigha peyda qiliwatqan xirislirigha qandaq taqabil turush kérek, dégendin ibaret bolghanliqini inkar qilmighan.