Xitayning Uyghurlarni qollawatqan gérmaniye parlamént ezalirigha diplomatik kashila chiqirishi tenqidke uchridi

Muxbirimiz erkin
2019.08.07
Margarita-bawze-xanim-enwerjan-edited.jpg Gérmaniye yéshillar partiyesi parlamént ezasi margarita bawzé xanim ilham toxti guruppisining mes'uli enwerjan ependi bilen ixtiyari muxbirimizning ziyaritini biwasite qobul qildi. 2016-Yili 2-dékabir, myunxén.
RFA/Ekrem

Dunya Uyghur qurultiyi 5‏-iyul twittirda bayanat élan qilip, Uyghurlarni qollawatqan bir gérmaniye parlamént ezasining wekiller ömiki terkibide xitayni ziyaret qilishigha kashila chiqarghanliqini tenqid qildi. Dunya Uyghur qurultiyining ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti gérmaniye yéshillar partiyesi parlamént ezasi margaréta ba'uzining gérmaniye parlaménti digital komitétining wekiller ömiki terkibide xitayni ziyaret qilishigha yol qoyushi kérek iken.

Gérmaniye parlaméntining digital komitéti bilen kishilik hoquq komitéti esli bu ayning axirlirida we 9‏-ayda xitayni ziyaret qilishni pilanlighan. Biraq xitay hökümiti digital komitéti wekiller ömikining terkibidiki gérmaniye yéshillar partiyesi parlamént ezasi margaréta ba'uzi xanimgha wiza bérishni ret qilghan. Shundaqla kishilik hoquq komitétining ziyaret telipini qobul qilmighan.

Dunya Uyghur qurultiyining programma diréktori pétér irwing 6‏-awghust küni ziyaritimizni qobul qilip, xitayning margaréta ba'uzi xanimgha wiza bérishni ret qilishining bir xil bahane ikenlikini bildürdi. U mundaq deydu: “Wekiller ömikining biri kishilik hoquq komitétining wekiller ömiki, yene biri digital komitétining wekiller ömiki. Bu wekiller ömikining asasliq tekshürüsh obyékti xitayning sün'iy eqil téxnikisi we alahide yüz tonush apparati, dégendek nuqtilar. Xitayning wiza bérishni ret qilishi bir xil bahane. Uning meqsiti bu arqiliq bu ömeklerning tekshürüsh élip bérishini tosushtur.”

Xitayning gérmaniyediki elchixanisi margaréta ba'uzi xanimgha néme üchün wiza bérilmigenlikini éniq chüshendürmigen bolsimu, lékin ba'uzi xanim gérmaniye taratqulirida özige wiza bérishning ret qilinishini Uyghurlargha köngül bölüshi bilen munasiwetlik, dep qaraydighanliqini bildürgen. U ötken yili 11‏-ayda lagérlar mesilisining gérmaniye parlaméntida otturigha qoyulup, munazire qilinishida achquchluq rol oynighanidi.

Ba'uzi xanim seyshenbe küni “Gérmaniye dolqunliri” gha ashkarilishiche, gérmaniye parlaménti ötken yili Uyghur mesilisini muzakirige qoyushning harpisida xitayning gérmaniyediki elchixanisi uning ishxanigha téléfon qilip, Uyghur mesilisini muzakire qilmasliqni telep qilghaniken. U, seyshenbe küni xitayning bu qilmishini tenqidlep: “Bu erkin saylam arqiliq shekillen'gen gérmaniye parlaméntining hoquqigha mudaxile qilishtur, parlamént buninggha yol qoymaydu” dégen. Gérmaniyediki kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, eger xitay hökümiti pikrini özgertip, ba'uzi xanimgha wiza bermise, ömektiki qalghan wekiller xitayni ziyaret qilmasliqi mumkin iken.

Gérmaniye “Tehdit astidiki xelqler jem'iyiti” ning diréktori ulrix déli'us mundaq deydu: “Ular(xitay) ba'uzi xanimning digital komitéti wekiller ömikige qatniship, xitayni ziyaret qilmasliqi kéreklikini telep qilmaqta. Mana bu ömek terkibidiki bashqa barliq parlamént ezalirining ‛eger arimizdiki bir kishige yol qoyulmisa, biz hemmimiz barmaymiz‚ dep ching turushidiki sewebtur.”

Ulrix déli'us, xitayning gérmaniyediki elchixanisining margaréta ba'uzi xanimni u bawariyediki waqtidila közitip kéliwatqanliqini bildürdi. Uning ilgiri sürüshiche, ba'uzi xanimning gérmaniye döletlik parlaméntining ezaliqigha saylinishi we Uyghur mesilisini gérmaniye parlaméntigha élip kirishi xitayni qattiq bi'aram qilmaqtiken. U mundaq deydu: “Uning Uyghurlar bilen alaqe qiliwatqinigha we Uyghur xelqining kishilik hoquqini qollap kéliwatqinigha uzun yillar boldi. Men uni nechche on yillardin béri tonuymen. Öz waqtida u myunxénda, yéshillar partiyesi bawariye shöbisining rehbiri we bawariye parlamént ezasi idi. U ikki yilning aldida memliketlik saylamgha qatniship, gérmaniye parlaméntining ezaliqigha we parlamént kishilik hoquq komitétining ezaliqigha saylandi. Uning bawariye parlaméntidiki waqtidila Uyghur mesilisige köngül bölüshi xitayni bi'aram qilip kelgen. Hazir uning bu mesilini gérmaniye parlaméntida otturigha qoyushi xitayni jiddiyleshtürmekte.”

Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchilirining ilgiri sürüshiche, xitayning ba'uzi xanimgha wiza bermesliki tasadipiyliq emes iken. Gérmaniyediki Uyghur pa'aliyetchi “Ilham toxtini qollash guruppisi” ning mes'uli enwerjan ependi buning seweblirini chüshendürüp, uning Uyghur mesilisini gérmaniye siyasiy küntertipige élip chiqqanliqini bildürdi.

Margaréta ba'uzi xanim öz nöwitide yene gérmaniye parlaménti kishilik hoquq komitétining ezasi we uning bayanatchisidur. Xitay hökümiti bu qétim yene oxshashla bu komitétning tibet we Uyghur aptonom rayoni qatarliq jaylarni ziyaret qilishini ret qilghan. Ular bu rayonlarni ziyaret qilishni izchil telep qilip kéliwatqanidi. Enwer an ependining ilgiri sürüshiche, xitay ularning özi qoyghan shertlerge könmeydighanliqini bilgechke ularning ziyaret telipini ret qilmaqta iken.

Lékin dunya Uyghur qurultiyidiki pétér irwingning qarishiche, gérmaniyedek döletlerning Uyghur rayonida tekshürüp élip bérip, rayonda yüz bériwatqan heqiqiy ehwalni éniqlap chiqishi pewqul'adde muhim ehmiyetke ige iken. U 6‏-awghust ziyaritimizni qobul qilghanda bu toghrisida toxtilip, mundaq dédi: “Elwette ularning tekshürüsh élip bérishi intayin muhim. Bolupmu hazirqi xitay özining herikitini aqlawatqan hazirqidek ehwalda téximu muhim. Siz bayatin éytqandek hazir xitay hökümiti lagérlardiki mutleq köp qisim tutqunlarni qoyup bergenlikini ilgiri sürmekte. Eger ular rast gep qiliwatqan bolsa gérmaniyedek döletlerning xelq'ara tekshürüsh élip bérip, bu ‛ijabiy tereqqiyat‚ni ashkarilishigha yol qoyushi kérek”

Yéqinda Uyghur aptonom rayonining re'isi shöhret zakir bilen mu'awin re'isi erkin tunyaz béyjingda axbarat élan qilip, “Qayta-terbiyelesh” lagérliridiki 90% kishining qoyup bérilgenlikini élan qilghan. Ularning sözi xelq'arada zor ghulghula qozghighan. Xelq'aradiki mutleq köp qisim taratqular, pa'aliyetchiler, mutexessis we közetküchiler eger ularning sözi rast bolsa, ispatlishi kéreklikini bildürgenidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.