Proféssor gülnar obuldiki dramatik “Idiye özgirishi” Uyghur közetküchilerning diqqitini tartti

Muxbirimizshöhret hoshur
2021.07.21
Proféssor gülnar obuldiki dramatik “Idiye özgirishi” Uyghur közetküchilerning diqqitini tartti Gülnar ubul birleshken döletler teshkilatining yéghinida xitay hökümitining wekili süpitide söz qilmaqta.
Photo: RFA

Qeshqer oniwérsitétining proféssori, Uyghur aptonum rayonluq pen-téxnika jem'iyitining mu'awin re'isi gölnar obul 2016‏-yilining axirida xitay axbarat wastilirida élan qilin'ghan bir söhbet xatiriside, xitay da'iriliri  Uyghur rayonida  élip bériwatqan atalmish “‛diniy esebiylikke qarshi herket‚ dolqunining xataliqini we uning kütülgen netijini bermeydighanliqi” ni pewqul'adde bir dadilliq bilen  otturigha qoyghan idi. Gülnar obul 2019‏-yilidin bashlap, xitayning axbarat yighinlirida özi ilgiri tenqid qilghan xitayning del shu ijra'atlirini medhiyelep kelmekte we uning netijilirini mu'eyyenleshtürmekte. Gülnar obulning idiyesidiki bu dramatik özgirish tebi'iy halda muhajirettiki Uyghur közetküchilerning küchlük diqqitini tartti. 

Xitayning Uyghur weziyiti heqqidiki axbarat yighinlirida “Terbiyelesh merkizi” kursantlirining guwahliq bayanatliri we chet eldiki  pa'aliyetchilirining yurtidiki uruq-tughqanlirining tenqidiy bayanatliri, muhajirettiki Uyghurlarda asasen dégüdek ejeblinish peyda qilmidi. Emma qeshqer oniwérsitétining proféssori gülnar obulning bu sehnide, hetta b d t sehniside xitayning Uyghur siyasitini aqlap söz qilishi, uning tetqiqat hayatini közitip kéliwatqan Uyghur közetküchilerning   diqqitini qozghidi. Chünki gülnar obulning üch yilning aldida tutqunda ikenliki qeshqer oniwérsitétining bir memuriy xadimi teripidin ashkarilan'ghan idi. 

Nöwette gülnar obul xitayning axbarat yighinlirida özining tutqunda emeslikini köz-köz qilish we özi heqqide xelq'ara axbaratlarda chiqqan xewer we uchurlarni inkar qilish arqiliq, özini bir mezgil tutqun qilip qoyup bergen xitay da'irilirini xelqara jama'etning aldida aqlimaqta. 

Tor arxiplirida körsilishiche, gülnar obul 4 yilning aldida bir xitay tetqiqatchi bilen ötküzgen söhbet xatirside, bir qalaq idiyege qarshi turushning qorali choqum bir ilghar idiye bolushi kérekliki, belki hergizmu siyasiy buyruq bolmasliqi kéreklikini otturigha qoyghan. Bu arqiliq Uyghur rayonida2014 ‏-yili6 ‏-ayda bashlan'ghan atalmish “Diniy esebiylik” ke qattiq zerbe bérish dolqunining xata boluwatqanliqini we buning kütülgen netijini bermeydighanliqini tilgha alghan. Emma u ötken ayning béshida b d t da qilghan sözide, xitay da'irilirining Uyghur rayondiki atalmish “Diniy esebiylik” we “Térorluq” qa qarshi ijra'atlirini aqlap, Uyghur rayonida yéqinqi 4 yilda héchqandaq zorawanliq weqesining chiqmighanliqini ilgiri sürgen.  

Amérikadiki siyasiy közetküchi ilshat hesen ependi gülnar obulning  köz qarashliridiki bu dramatik özgirish heqqide pikir bayan qildi. U mundaq dédi: “Gülnar obul mezkur söhbet xatiriside xitay da'irilirining islam dini we Uyghur mede'iyitini chüshinishining yétersizlikini bezide ashakara, bezide gep egitip tenqid qilghan.” 

Ilshat hesenning qarishiche, xitayning dölet bashqurush en'enisidin qarighanda, heqqaniyetchi kishilerni éghiz jazalash, qilmishigha pushayman  qildurush, arqidin yölep-turghuzup minnetdarliq bildürgüzüsh we özige yantayaq qilip qollinish, yéngi bir métod emes iken. 

Abduréshit niyaz ependining qarishiche, mezkur métod xitay ziyalirliri we öktichilirini boysundurushta ünümlük rol oynap kelgen bolsimu, emma Uyghurlargha kelgende netijisi kütülgendek rawan we asan bolmighan, eksinche tillarda dastan bolghüdek qehrimanliqlargha türtke bolghan.

Gülnar obulning shu 15 kün yaki bir ayche dawam qilghan tutqun hayatida éghir tehditke uchrighanliq éhtimalliqini eskertken abdurishit niyaz ependi, gülnar obulning öz iradisige xilap halda sehnide rol éliwatqanliqini we buning xitay hakimiyiti astida yashap baqqan herqandaq bir kishige sir emslikini tekitleydu. 

Gülnar obul mezkur söhbet xatisride, Uyghurlarning islam dinini xalap qobul qilghanliqi we en'eniwiy medeniyitige mas halda özleshtürgenlikini iptixar bilen tilgha alghan. Ilshat ependining diyishiche, “Xitay da'iriliri nöwette del shu gülnar obul iptixarlan'ghan din we medeniyetni qalaq we xeterlik dep qarimaqta we uni yoqitish üchün telwilerche herket qilmaqta. Shunga gülnar obulning bundaq bir ijra'atni qollishi peqet we peqet u duch kelgen zulum we amalsizliqning bir netijisi iken.” 

Gülnar obul b d t da qilghan sözide, xitay da'irilirining Uyghur rayonida 300 nechche yéza we 30 nechche nahiyeni namratliqtin qutuldurghanliqi, Uyghur rayondiki barliq milletlerning “Anarning danisidek inaq yashawatqanliqi” heqqide guwahliq bergen. 

Yuqirida diyilgenlerning mezmun jehettinmu hem shekil jehettinmu bir tetqiqatchigha mas emeslikini eskertken ilshat ependi, gülnar obulning bu halini “Shatuti” gha oxshitidu.  

Gülnar obul ötken hepte, yeni15 ‏-iyul küni échilghan axbarat yighinida, xitayning yéngi élan qilghan aq tashliq kitabidiki bayanlarning teshwiqatini qilghan. Ilshat hesenning diyishiche, gülnar obul bu yighinda Uyghur rayonidiki xelq qurultiyi we siyasiy kéngesh qatarliq qorchaq organlardiki xitay we bashqa milletlerning nisbitini sélishturush arqiliq, Uyghur rayonida dawam qiliwatqan irqiy qirghinchiliqqa milletler barawerlikini tonini keydürmekchi bolghan. 

Ilshat hesen bilen abduréshit niyaz ependiler, bir tetqiqatchi üchün özi hayati boyi élip barghan tetqiqatining netijilirini, jümlidin ozi chiqirip bolghan xulasilerni inkar qilinishqa mejburlinishni ölümge barawer échinishliq bir aqiwet dep teswirleydu. Ular gülnar obulning bu halidin Uyghur rayondiki lagér, qamaqxana we türmilerning ichidiki so'al-soraq we qéyin-qistaqlarning wehimilik derijisini texmin qilishqa bolidighanliqini ilgiri süridu.   

Hörmetlik Radiyo Anglighuchilar, Yuqirida xitay hökümitining Yéqinqi Ikki Yildin buyanqi Axbarat Élan Qilish Yighinlirida Uyghurlargha Wakaliten Sözlitliwatqan We Rayondiki Irqiy Qirghinchiliqni “Bextlik Turmush” Dep perdazlawatqan Proféssor Gulnar Obulning Siyasiy Idiyesidiki Diramatik Özgirishler Heqqide Anglitish Berduq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.