Heptilik xewerler (21-27-awghust)
2004.08.27
27- Awghust küni Uyghurlar üchün köngülsiz bir kün süpitide tarixqa pütülgen bolup, xitay we sowét ittipaqi hökümetliri sherqi türkistan inqilabining rehberliridin exmetjan qasimi, is'haq beg mununop, abdukérim abbasop, delilqan sügürbayep qatarliqlarning béyjingdiki siyasi meslihet kéngishining yighinigha qatnishish üchün kétiwétip, ayropilan hadisisi bilen qaza tapqanliqini élan qilghan bolsimu, lékin Uyghurlar téxi hazirghiche buninggha ishenmey keldi.
Sowét ittipaqi yimirilgende kéyin ashkarilan'ghan pakitliq matériyallargha asaslan'ghanda؛ exmetjan qasimi qatarliqlar ayropilan hadisisida emes, belki mawzédung bilen stalinning pütüshishi arqisida moskwada öltürülgen. Chünki, ular stalin bilen mawzédungning siyasi shertini qobul qilmighan iken.
Exmetjan qasimi qatarliqlarning wapati munasiwiti bilen 27-awghust küni washington shehiridiki aqsaray aldida sherqi türkistan azadliq merkizining orunlashturishi boyiche xatirlesh pa'aliyiti ötküzüldi. Bu pa'aliyette exmetjan qasimi qatarliqlarning süyiqest bilen qazagha uchrash jeryani sözlendi.
Merkez re'isi enwer yüsüp we siyasiyon sidiq haji ruzi hemde amérikidiki xitay ishliri teshkilatining mes'uli d j megeyer qatarliqlar sözge chiqti.
Megeyer ependi exmetjan qasimi qatarliq sherqi türkistan rehberlirining buningdin 55 yil ilgiri mawzédungning orunlashturushi bilen térrorluq herket astida öltürülgenlikini sherhilidi.
Siyasiyon sidiq haji ruzi ependi bolsa,yalta yighini we mawzédung bilen stalinning hemkarliqi netijiside sherqi türkistan hökümitining yoqutulup, Uyghur élining xitay kommunistliri teripidin bésiwélin'ghanliqi, exmetjan qasimi qatarliqlarning ölümining tamamen suyiqest bilen emelge ashurulghanliqi heqqide toxtaldi.
8-Ayning 23-küni 1969-yili yüz bergen sherqi türkistan xelq inqilabiy partiyisining qeshqer shöbisining bashliqi axunop bashliq qozghilangchilar bilen xitay hökümiti otturisida qoralliq toqunush yüz bergenlikining yüz bergenlikining 35 yilliqidur. Atushning qara jül dégen yéride bolghan bu toqunushta axunop, heyrulla, osmanjan , nizamidin we meryem qatarliq 5 kishi ölüp ketken , qalghan 20 kishi qolgha chüshken,
Bu weqedin kéyin pütün Uyghur élida tutqun qilish we jazalashlar bashlan'ghan bolup, netijide "sherqi türkistan xelq inqilabiy partiyisi" nami bilen köpligen ademler türmige tashlan'ghan hemde ölümge höküm qilin'ghan.
Türkiyining qeyseri shehride yéqinda shu jaydiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchiliri teripidin “ istiqlal” namida siyasiy, ijtima'iy gézit chiqirilishqa bashlighan.
Qazaqistan döletlik Uyghur tiyatirining artisliri istambul shehride oyun qoyghan. Uyghur jama'etchiliki 300 dek Uyghur we türklerni teshkillep, istambul boghuzini paraxot bilen seyle qilish pa'aliyiti uyushturghan.
Qazaqistandiki ataqliq Uyghur yazghuchisi exmetjan hashirowning 9-esirdin 14-esirgiche mewjut bolghan Uyghur döliti idiqut xanliqi heqqidiki ikki tomluq tarixiy romani "idiqut" yéqinda qazaqistan "yazghuchi" neshiriyati teripidin Uyghur tilida neshir qilin'ghan.
Xitay da'irliri Uyghur élidiki néfit qézish ishlirini jiddileshtürmekte. Ular bu yerdiki néfit miqdarining 20 milyard tonnidin ashidighanliqini mölcherlimekte.Yéqindin buyan tarim we jungghariye wadilirida yene yéngi néfitlikler tépilghan.
Ötken heptide gherip dunyasidiki ataqliq gézitilardin biri "iqtisadshunas"ta "shinjang ölkisi xenzulashturulmaqta" dep atalghan bir parche maqale élan qilin'ghan bolup, bu maqalide xitay hökümitining xitay köchmenlirini Uyghur éligha köplep köchürüp chiqip, ularning siyasiy, iqtisadiy jehetlerde üstünlükni igelliwélishigha shara'it yaritip bériwatqanliqi bayan qilin'ghan.
Dunya bankisi Uyghur élining charwichiliq sana'itining tereqqiyati üchün 4 yüz milyon yü'an meblegh ajratqan. Dunya bankisi ilgirimu mundaq xildiki mebleghlerni ajratqan bolsimu, lékin Uyghur küzetküchiliri mezkur yardemlerning Uyghur xelqighe biwaste menpe'et körsetmestin belki, xensulargha paydiliq bolghanliqini tekitleshmekte.
Xelqara kishilik hoquq teshkilati xitayni 2008-yilidiki olimpik tenheriket yighini échilghiche kishilik hoquq weziyitini yaxshilashqa chaqirdi shuningdek xitaydiki kishilik hoquq ehwalining künsayin nacharlishiwatqanliqini bildürdi.
Xitay bilen qirghizistan iqtisadiy alaqilirini kücheytmekte, yéqinda xitayning dade tereqqiyat shirkiti bilen qirghizistanning birlishishi astida bishkek shehride "büyük tang junggo malliri tarqitish merkizi" qurulghan. Ilgiri, bishéktiki sodida Uyghurlar asasliq rol oynighan , Uyghurlarning top mal tarqitish bazarliri bar idi. Bu bazarlardin “turbaza” 2002-yili köydüriwétilgendin kéyin, Uyghur tijaretchilirining soda küchi ajizlap ketken idi. (Ümidwar)