Heptilik xewerler (20- 26 - noyabir)Uyghur éli xewerlirixelqara xewerler


2004.11.26

Uyghur éli xewerliri

Rabiye qadir dunyadiki 10 meshhur ayalning biri bolup bahalandi

Amérikida chiqidighan ataqliq zhurnallardin biri "mary klér" dunyadiki 10 ayal qehrimani bahalap, mukapatlidi. Bu zhurnalning 2004-yilli, 12-ayliq sanida mezkur 10 qehriman ayalning ehwali tonushturulghan bolup, bu 10 ayalning biri qatarida rabiye qadirmu mukapatlan'ghan.Démek, rafto mukapatidin kéyin rabiye qadir yene bir qétim xelqaraning yuqiri bahasigha ériship, dunyadiki 10 meshhur ayalning birige aylan'ghan.

"Mary klér" zhurnili mezkur 10 ayalni pütün dunyadiki nechche yüzligen ayal qehrimanlar arisidin tallap chiqqan bolup, buninggha qattiq hem yuqiri ölchem qoyulghan. Rabiye qadirning Uyghurlarning insan hoquqini qoghdash we xelqining ma'arip, iqtisadiy turmush sewiyisini östürüshke körsetken tirishchanliqliri mu'eyyenleshtürülgen. Bu munasiwet bilen rabiye qadirning ömürlik hemrahi sidiq haji rozi ependi "rabiye qadirgha bérilgen bu mukapatning emeliyette Uyghur xelqighe mensup ikenliki"ni körsetti.

Ma'aripni xitaychilashturush jiddileshtürülmekte

Xitayning "tengri tagh", "shinjang xewerliri tori" we "qeshqer géziti" qatarliq metbu'atliri Uyghur élidiki ma'aripni xitaychilashturush jehette ünümlük netijilerge érishilgenlikini teshwiq qilip, misal süpitide nöwette yéza –qishlaqlardiki Uyghurlarningmu perzentlirini xitay mekteplirige bériwatqanliqini körsetken.

Bu xewerlerde otturigha qoyulushiche pichan nahiyisining dala kariz yézisidiki xitayche ottura mekteptiki oqughuchilarning omumiy nisbitining ٪ 67 ni Uyghurlar igiligen. Qeshqerdiki xitayche bashlan'ghuch- ottura mekteplerdiki oqughuchilarning ٪ 20 ni Uyghurlar teshkil qilghan. Maralbéshi nahiyilik sériq buya xitay mektipidiki oqughuchilarning ٪ 84 ni Uyghur perzentliri teshkil qilghan iken.

Bu xil ehwallarni xitay metbu'atliri Uyghurlarning xitay tilini ögünishining bir xil éhtiyajla emes, belki özini tereqqiy qildurushning aldinqi sherti dep qarawatqanliqining netijisi dep körsetmekte. Lekin , Uyghur pa'aliyetchilirining qarishi bashqiche bolup, ular buni Uyghurlarning siyasiy we iqtisadiy bésim astida perzentlirini xitayche mektepke bérishke mejbur boluwatqanliqi dep chüshendüridu.

Yéqinqi yillardin buyan xitay da'iriliri "qosh tilliq ma'aripni rawajlandurush" nami astida öz til siyasitini dawamlashturup, uniwérsitétlar we téxnikomlarda Uyghur tilida oqutushni toxtatqan.

Xitaydiki diniy étiqad erkinliki mesilisi amérika dölet mejliside

Amérika dölet mejlisi xitayning dini erkinlik weziyiti heqqide ispat bérish yighini ötküzdi. Ötken peyshenbe yeni 18-noyabir küni ötküzülgen mezkur ispat bérish yighinda amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitétining re'isi, kéngesh palata ezasi jamés lich riyasetchilik qildi. James lich xitayning Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikini boghuwatqanliqini tekitlep mundaq dégen.

" Gerche xitayning asasiy qanunida puqralarning diniy erkinlik hoquqi belgilengen bolsimu, biraq, emeliyette hökümet we kommunistik partiye her qandaq dinning özi belgiligen wetenperwerlikke uyghun kélishini telep qilidu. Xitay hökümiti bolupmu Uyghur we tibetlerning diniy we medeniyitini bölgünchilik amilliri bilen baghlap qaraydighanliqi üchün, Uyghur we tibetler rayonlirida diniy erkinlikni téximu qattiq basturmaqta"

Yighinda ispat bergen amérika xelqara diniy erkinlik komitétining re'isi prita bensil xanim xitay hökümitining özi nazaret astigha almighan barliq diniy pa'aliyetlerni dölet hakimiyitige tehdid dep qaraydighanliqini bildürüp mundaq dégen:

" Kishilik hoquqqa hörmet qilish xitayning we rayonning muqimliqi üchün intayin muhim, halbuki, xitay hökümitining bolupmu Uyghur éli we tibettiki puqralargha qaratqan mu'amilisi bu rayonning muqimsizliqni keltürüp chiqiridighan yoshurun xewp hésablinidu. Shunga bu rayonda yüz bergen herqandaq ijtima'iy we siyasiy weqeler gheripning we bashqa ellerning diqqitini tartidu"

Prita bensil xanim yene Uyghur éli we tibettiki diniy erkinlik weziyitini yaxshilash üchün, ürümchi we lasada amérika konsulxanisi qurushni teshebbus qildi.

Sherqiy türkistan sürgündiki hökümiti heqqide

Öz muxbirimiz richard fenniyning düshenbe küni xewer qilishiche özini " sherqiy türkistan sürgündiki hökümiti"ning "bash ministiri" dep atighan enwer yüsüp, amérika paytexti washin'gtondiki amérika döletlik axbarat kulubida muxbirlargha söz qilip, amérika hökümitining "sürgündiki sherqiy türkistan hökümiti"ni qollighanliqi heqqide bisharet bergen. Enwer yüsüpning ashkarilishiche yene "sürgündiki sherqiy türkistan hökümiti" ikki ayning aldida qurulghan bolup, u bu qétim 60 kishilik sürgündiki parlamént tesis qilin'ghanliqini bildürgen.

Bu ehwal munasiwiti bilen amérika tashqi ishlar ministirlikining bayanatchisi tam keysiy düshenbe küni erkin asiya radi'osining muxbirlirini qobul qilip, amérika hökümitining "sherqiy türkistan sürgündiki hökümiti"ni qollighanliqini ret qildi.

Türkiyede Uyghurlarning insan hoquqi mesilisi muzakire qilindi

21-Noyabir küni türkiyining paytexti enqerediki türk dunyasi medeniyet merkizide " türk dunyasidiki kishilik hoquq exlaqi" dégen témida yighin échildi. Buninggha her sahedin bolup,100 ge yéqin adem qatnashti. Muxbirimiz erkin tarimning uchur bérishiche؛ ‘türk dunyasi insan heqliri jemiyiti" ning bashliqi abdulla boksur ependi söz qilip, Uyghurlarning kishilik hoquq weziyiti heqqide toxtilip, xitay hökümitini tenqid qilghan

Uyghur élide eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghanlar köpeymekte

Xitaydiki tengritagh tor bétining uchurigha qarighanda Uyghur aptonom rayonluq eydiz késilidin mudapi'e körüsh xizmiti komitéti Uyghur élidiki eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilarning sanining bu yil 9-ayghiche bolghan ariliqta 9346 ademge yetkenlikini élan qildi.

Küzetküchilerning qarishiche eydiz késili Uyghur diyarida künsayin köpeymekte, buningdiki sewebler köp xil bolup, ijtima'iy mesililer qatarida yene exlaqsizliq xa'ishlirining köpiyishi bilen ichkiri xitaydin kéliwatqan eydiz mikropi bilen yuqumlan'ghuchilarning bu késelni toshup kélip, yerlik ahalilargha yuqturushimu muhim salmaqni igileydiken.

Xelqara xewerler

Bush bilen xu jintaw sözleshti

Chili ötküzülgen asiya-tinch okyan iqtisadiy hemkarliq yighini jeryanida amérika prizdénti gé'orgi bush bilen xitay dölet re'isi xu jintaw uchriship, bir yérim sa'et etrapida söhbetleshken.

Ularning söhbitining asasiy nuqtisi teywen mesilisi we bashqa xelqaraliq mesililer hemde xitay-amérika munasiwetlirige qaritilghan bolup, xewerlerge qarighanda bush xitaydiki kishilik hoquq we diniy erkinlik mesilisining yenila amérika-xitay munasiwitidiki muhim mesile ikenlikini tekitligen. Bush yene tibet rohaniy dahiysi dalay lamanimu tilgha alghan.

Béyjingda saqchilar yighini échildi

Xitay, rusiye, qazaqistan, tajikistan, türkiye we özbékistan qatarliq yette döletning saqchi emeldarliri béyjingda xelqara térrorchiliqqa qarshi öz ara hemkarlishish yighini achti. Bu yighinni béyjing sheherlik saqchi idarisi uyushturghan.

Béyjing qeshqerni ottura we jenubiy asiyaning iqtisadiy merkizi qilmaqchi iken

Ötken heptide yene béyjingda "qeshqer-ottura we jenubiy asiya iqtisadi nuqtisining tereqqiyat istratégiyiliri" dégen témida yighin ötküzülgen bolup buninggha Uyghur diyari bilen chégridash hem chégridash bolmighan 8 dölet bash elchiliri qatnashqan.

Xitayning meqsidi yéqin kelgüside qeshqerni ottura we jenubiy asiya iqtisadiy munasiwetlirining merkizige aylandurush iken. Lekin, Uyghur küzetküchiliri béyjingning mezkur pilanining arqisigha Uyghurlar zich jaylashqan qeshqer qatarliq rayonlargha téximu köp xitay köchmenlirini yötkep, bu rayondiki xitay nopusini Uyghurlardin ashurushtek istratégiyilik nishan jaylashqanliqini ilgiri sürmekte.

Ukra'iniyidiki saylam jiddiy weziyetni keltürüp chiqardi

Ukra'iniyediki prizdént saylimi öktichilerning qattiq naraziliqliri bilen axirlashti, charshenbe künidiki saylam netijisi boyiche alghanda bash minister yankowich saylamda utup chiqqan. Lékin, uning riqabetchisi yeni öktichiler rehbiri yushénko we uning qollighuchilar mezkur saylamning rastchil bolmighanliqini körsetken, netijide öktichilerning keng kölemlik naraziliq namayishliri yüz bérip, ukra'iniye weziyiti jiddiyleshken.

Xelqara jemiyetmu bu qétimqi saylamning démokratik normilargha raye qilinmighanliqini tekitligen. Öktichiler moskwa peres bir hökümetning ukra'iniyige hökümranliq qilishini xalimaydiken. (Ümidwar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.