Heptilik xewerler (24-30- séntebir)


2005.09.30

Xitay hökümiti tebriklimekte, Uyghurlar matem tutmaqta

Bu yil 10-ayning 1-küni xitay kommunistliri Uyghur élini ishghal qilip, alte yil ötkendin kéyin tesis qilghan shinjang Uyghur aptonom rayonining 50 yilliqi. Xitayning tengri tagh torining uchurigha qarighanda Uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 50 yilliqini xatirilesh üchün Uyghur éligha kelgen xitay merkiziy hökümet wekiller ömiki Uyghur élining her qaysi jaylirigha bérip, ziyaret qilish bilen bir qatar teshwiqat -terghibatlarni élip bardi.

Xitay hökümiti bir tereptin hal sorash, teshwiq qilish qatarliq pa'aliyetlirini kücheytse, yene bir tereptin zor sandiki saqchi qoshunlirini ishqa sélip, ürümchi qatarliq chong sheherlerdiki Uyghurlar zich jaylashqan orunlargha bolghan kontrol qilishnimu kücheytish bilen salahiyet tekshürüsh, tutqun qilishnimu kéngeytmekte. Xitay hökümiti öz teshwiqatlirida Uyghur qatarliq milletlerning kommunistik partiyining "milliy térritoriyilik aptonomiye siyasitidin toluq behrimen bolup, öz a'ilisige özliri ige boluwatqanliqi", "kompartiyining rehberlikide alemshumul tereqqiyatlargha érishkenliki", "milletler ittipaqliqining nahayiti yaxshi, jemiyetning tinch we muqim hem parawan ikenliki" qatarliq mezmunlar asasiy nuqta qilghan.

Xitay merkiziy hökümet wekiller ömikining bashliqi, xitay siyasiy qanun komitétining sékritari lo gen hemmila yerde muqimliqni tekitlep we üch xil küchlerge zerbe bérishni telep qilghan.

Öz pikirlirini ashkara otturigha qoyush pursitige érishken chet'ellerdiki Uyghurlar we Uyghur teshkilatliri xitay hökümitining Uyghurlargha wede qilghan aptonomiye hoquqliri bermigenlikini, ularning siyasiy, kishilik we bashqa hemme hoquqlirini depsende qiliwatqanliqini otturigha qoyushmaqta.

Xewerlerge qarighanda amérika tashqi ishlar ministirliqi öz puqralirining birer xéyim-xeterge uchrap qélishidin endishe qilip, ulargha Uyghur éligha barmasliq heqqide agahlandurush bergen.

Xitaygha qarshi naraziliq namayishliri élip bérildi

10-Ayning 1-künining xitay hökümiti üchün shatliq -toy küni bolsimu, emma Uyghurlar üchün matem küni ikenlikini tekitligen dunyaning bir qisim jayliridiki Uyghurlar türlük shekildiki naraziliq pa'aliyetliri we namayishlarni élip bardi. Amérika Uyghurliri, jüme küni washin'gtondiki xitay elchixanisi aldigha yighilip, xitayning sherqiy türkistanni bésiwalghanliqining 56 yilliqi munasiwiti bilen naraziliq namayishi ötküzdi. Amérika paytexti etrapidiki wirgini'a, maryland shitatliridin kelgen Uyghurlar xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini tenqid qilidighan türlük sho'arlarni towlashti.

Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighini échildi

30-Séntebir küni qazaqistanning paytexti almuta shehiride qazaqistan penler akadémiyisining qarmighidiki ghoja'exmet sedwaqosop namidiki Uyghurshunasliq merkizining teshkillishi bilen xelq'araliq Uyghurshunasliq ilmiy muhakime yighini ötküzüldi.

Bu yighin'gha ottura asiya jumhuriyetlirining bir qisim Uyghurshunasliridin bashqa yene, amérika, yaponiye we xitaydin kelgen melum sandiki alimlarmu ishtirak qilip, öz ilmiy doklatlirini oqup ötti.

Yighinda asasliqi, Uyghur tili we medeniyiti, tarixi we ijtima'iy-iqtisad mesililiri muzakire qilindi. Qazaqistandiki xelq'ara xaraktérliq Uyghurshunasliq yighinlirining axirqi qétimliqi 1991-yili sowét ittipaqi yimirilish harpisida ötküzülgen bolup, bu qétimqisi gerche uninggha qarighanda da'ire jehettin kichikrek bolsimu, emma yenila xelq'araliq tüs alghan we yéngi siyasiy weziyet astida ötküzülgen.

Uyghurshunasliq péni sabiq sowét ittipaqi dewride nahayiti tereqqi qilghan bolup, ataqliq Uyghur alimliridin ghoja'exmet sadwaqasop, murat hemrayéw, tughluqjan talipow hem rus Uyghurshunasliridin s. Malop, w. Bartold, d. Wasliyéw we s. Kliyashtorniy qatarliq xelq'ara sewiyilik netijilerni yaratqan idi. Hazir qazaqistanda yene melum sanda Uyghurshunaslar öz ilmiy pa'aliyetlirini dawamlashturmaqta.

Korla sheher bashliqining sirliq ölümi

Ötken heptide korla shehirining bashliqi 43 yashliq mutellip yüsüp, namelum sewebler tüpeylidin özini öltürüwalghan. Emma xitay da'iriliri deslepte uni mexpiy tutqan bolsim, biraq kéyin ashkarilighan lékin, sewebini chüshendürmigen. Korla shehirining 7 neper bashliqi bar bolup, uning besh nepiri xitaydur. Hazir jemiyette mutellip yüsüpning ölümi heqqide türlük uchurlar tarqilip yürmekte. Hazirghiche uning öltürülgenliki we yaki özini öltürüwalghanliqi heqqidimu éniq uchur tarqitilmighan.

Yawropa ittipaqi özbékistan'gha qoral-yaraq cheklimisi qoymaqchi

Réytérs agéntliqining uchuridin melum bolushiche, yawropa ittipaqi ötken düshenbe küni özbékistan'gha qoral sétip bermeslik heqqide we bashqa mesililer boyiche qarar qobul qildi. Bu enjan weqesi bilen munasiwetlik iken. Xewerlerge qarighanda amérikimu öz qoshunlirini özbékistandiki bazisidin élip chiqip kétishni bashlaydighanliqini bildürdi. Emma tashkent rehbiri rusiye we xitay bilen bolghan hemkarliqlirini téximu kücheytmekte.

Amérika parlamént ezaliri amérikini" bir xitay " siyasitige qayta baha bérishke chaqirdi

Amérikidiki miras fondi jemiyiti seyshenbe küni amérika paytexti washin'gtonda " teywen boghuzini qayta orunlashturush", " bir xitay siyasitidin bashqa, ré'alliqqa mas kélidighan birer tallash yoli barmu? " dégen témida muhakime yighini ötküzdi. Yighinda amérika dölet mejlisining teywen ishliri komitétining re'isi stiwe shabot amérikining nöwettiki bir xitay siyasitige özgertish kirgüzüsh kéreklikini otturigha qoydi.U teywenning choqum özini küchlendürüshi lazimliqini tekitlidi. (Ümidwar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.