Hindistan taratqusi: “Xitayning Uyghurlarni basturushtiki tüp meqsiti ularning milliy mewjutluqini yoq qilish”

1991-Yil 12-ayning 26-küni sowét ittipaqi parchilinip, ottura asiyadiki qérindash milletler musteqil bolghandin kéyin, xitay xilmu xil siyasiy neyreng we rezil wasitilerni qollinip, Uyghur rayonidiki teqib we basturushni yildin yilgha kücheytip keldi.

Hindistanning xelq'araliq taratquliridin biri bolghan “Wiyon” (bir dunya) téliwiziyisi 11-iyun “Xitay ikkinchi sowét ittipaqigha aylinip qalmasliq üchün Uyghurlarni basturuwatidu” namliq bir siyasiy analiz élan qilghan bolup, uningda xitayning némishqa irqchi siyaset yürgüzüp, Uyghurlarni keng-kölemlik basturidighanliqining sewebi tehlil qilin'ghan. Xitayning Uyghurlargha ziyankeshlik qilish sewebining qandaqtur térrorluqla emesliki otturigha qoyulghan.

“Xitayning Uyghurlargha milliy zulum qiliwatqanliqi éniq, emma zadi némishqa bundaq qilidu? xitay némishqa Uyghurlarni basturushni jahilliq bilen dawamlashturidu? némishqa Uyghurlarni lagérlargha solaydu? bu sistémiliq élip bériliwatqan irqiy qirghinchiliq, emma némishqa? xitayning peqet térrorluqtin ensirishi buninggha seweb bolalmaydu.”

Amérikada turushluq ilshat hesen ependining qarishiche, “5-Iyul weqesi” din kéyin xitay Uyghurlarni her qanche qilsimu assimlatsiye qilalmaydighanliqini tonup yetken bolghachqa, térrorluqni bahane qilip Uyghurlarni tüptin yoqitish süyqestini pilanlighan.

Yuqiriqi analizda xitayning Uyghurdin ibaret bu milletning özige xas alahidilikini hergiz qobul qilalmaydighanliqi, emdi ularni xitaylashturmighuche boldi qilmaydighanliqi tilgha élin'ghan bolup, “Xitay némishqa bu az sanliq milletke ziyankeshlik qilidu? bu ish Uyghurlarning milliy kimlikige bérip taqilidu. Xitay ularning milliy éngidin, milliy tewelik chüshenchisidin ensireydu. Xitayning qarishiche, xitayda peqet birla millet éngi, yeni xitay éngi bolushi kérek. Birla idé'ologiye, yeni kommunizm idé'ologiyisi bolushi kérek. Uning rehbiri shi jinping bolup, uninggha yat her qandaq nerse zerbe nishani bolidu” déyilgen.

Ilshat hesen ependining bildürüshiche, xitayning Uyghurlarni yoqitish, assimlatsiye qilip tügitish siyasitining tarixi uzun bolsimu, shi jinping textke chiqqandin kéyin bu qebih siyasetni ijra qilish qedimini tézletken bolup, bu emeliyette xitay kompartiyisining weyran bolush aldidiki jan talishishidin bésharet béridiken.

Yuqiriqi analizda yene xitayning eng chong endishisi bildürülgen bolup, “Xitay sowét ittipaqidek parchilinip kétishtin qattiq ensireydu. Sowét ittipaqining parchilinip kétishidiki asasliq seweb-milletlerning ayrim mewjut bolup turushi idi. Xitay dölitide Uyghurlar ayrim bir millet bolup, hemmisi dégüdek musulman we türkiy tilliq xelqtur. Bu alahidilikler “Ejdiha” ning (xitayning) ularni yutuwétish qestige tosqunluq qilip kelmekte” dégen köz qarashlar arqiliq, Uyghurlarning milliy mewjutluqining xitay üchün eng chong xewp-xeter bolup qalghanliqi chüshendürülgen.

Türkiye hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi erkin ekrem ependi Uyghur rayonining xitay üchün éytqanda tibet, teywen, xongkong bilen zenjirsiman munasiwiti bolghan, biri buzulsa hemmisi chuwulidighan halqiliq mesile ikenlikini, shunga xitayning bu rayonni tutup turush üchün barliq wasitilerni ishqa séliwatqanliqini bildürdi.

Erkin ekrem ependining qarishiche, Uyghur rayoni mesilisi ezeldin xelq'ara mesile bolup kelgen bolup, xitayning xelq'arada reswa bolushi, bolupmu amérikaning uni istratégiyelik reqib dep tonushi bilen, xitayning Uyghur rayonining qoldin chiqip kétishidin ensirishimu shuninggha mas halda kücheymekte iken.

Xitayning 2017-yildin bashlap Uyghurlarni keng-kölemlik tutqun qilishi, Uyghurlarning tili, dini, medeniyiti, örp-adetlirini tamamen cheklishi, bularning irqiy qirghinchiliq we medeniyet qirghinchiliqi ikenliki xelq'aragha ashkarilan'ghandin kéyin, Uyghur weziyitini közetküchiler buning sewebi heqqide her xil tehlillerni élip barghanidi. Beziler buni xitayning Uyghurlardin kélidighan tehditni teltöküs yoqitip, “Bir belwagh bir yol” qurulushini ongushluq ishqa ashurush üchün élip bériwatqan basturush herikiti dep qarisa, beziliri xitayning ottura asiyagha kéngeymchilik qilishta aldi bilen Uyghurlarni yoqitish üchün yürgüzüwatqan rezil pilani dégen qarashlarnimu otturigha qoyghanidi.

Erkin ekrem ependining bildürüshiche, xitay “Bir belwagh bir yol” qurulushini ishqa ashurush üchün Uyghur rayonini qattiq kontrol qiliwatqan bolup, buning üchün Uyghurlargha qattiq qol siyaset yürgüzüp, qebih heriketlerni élip barmaqta iken.

Yuqiriqi analizda omumen shinjang Uyghur rayonining xitay hökümitige nisbeten sowét ittipaqi dewridiki qazaqistan ittipaqdash jumhuriyitini eslitidighanliqi, xitay hökümitining Uyghurlar sewebidin künlerning biride sowét ittipaqidek teqdirge uchrap qélishidin ensireydighanliqi, mana buning xitayning Uyghurlarni némishqa omumyüzlük basturup, milliy mewjutluqini yoq qiliwétishke urunuwatqanliqining tüp sewebi ikenliki otturigha qoyulghan bolup, del shu sewebtin milyonlighan Uyghur erkinliktin ayrilip, xitaydin perqlinidighan barliq nersiliri weyran qilinmaqta iken.

Xitay shinxu'a agéntliqining xewer qilishiche, xitay kompartiyesi merkiziy komitéti siyasiy byurosining da'imiy hey'et ezasi wang yang 8-iyundin 12-iyun'ghiche Uyghur élide xizmet tekshürüshide bolghan bolup, kompartiyening shinjanggha da'ir yéngi dewr siyasitini alahide tekitligen؛ milletler ittipaqliqini kücheytishni, étiqadchi ammining dölet éngi, puqraliq éngini östürüshni, shinjangda xitaychilashturulghan islam dinining ijtima'iy asasini mustehkemlep, dinni sotsiyalizmgha téximu yaxshi maslashturushni telep qilghan.

Analizchilarning qarishiche, wang yangning “Dölet éngi, puqraliq éngini östürüsh” dégini emeliyette Uyghurlarning weten, millet éngini yoqitip, özini tamamen xitaygha tewe qilish, xitay puqrasi bolghinidin pexirlinish dégenlikni bildüridiken. “Shinjangda xitaychilashturulghan islam dinining ijtima'iy asasini mustehkemlesh” dégini, Uyghur élide islam dinining xitaychilishishini asasen emelge ashurup bolduq, dégenlikini bildüridiken. Xitayning üch yildin béri lagérlarni tereqqiy qildurushi, lagérdiklerni ichkirige, ichkiridiki xitaylarni Uyghur élige yötkep kélishi, Uyghurlarning tili, dini, medeniyiti, ewladliri, omumen ularning kimlikini saqlap turidighan barliq nersilirining cheklinip weyran qilinishi xitayning Uyghurlarni yer yüzidin yoqitiwétish gherizini toluq ispatlap béridiken. Xelq'ara jem'iyet buninggha yéterlik bésim qilip uni toxtatmisa, Uyghurlarning milliy mewjutluqi éghir xewpke uchraydiken.