Етан гутмән: ‛ички әзаларни мәҗбурий елишни чәкләш қанун лайиһәси‚ ни мақуллаш ирқи қирғинчилиқни тохтитишниң биринчи қәдимидур
2024.05.10

Америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири иҗраийә комитети (CECC) әзалиридин кирис симис (Chris Smith) вә марко рубио (Marco Rubio) қатарлиқлар алдинқи һәптә америка ташқи ишлар министирлиқиға мәктуп йезип, хитайниң ички әза содисиға қарши тәдбир елишни тәләп қилғаниди. Улар мәктупида хитайниң уйғур, тибәт, хиристиян вә фалүнгуң муритлирини нишан қилған адәм органлири содисини тохтитиш, бейҗиңниң 1 милярд доллар қиммитидики бу рәзил мәнпәәт содисини тизгинләш салмиқини ашуруш зөрүрлүкини тәкитлигәниди.
7-Май америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири иҗраийә комитетиниң X һесабида елан қилинған бу мәктупта мунулар тәкитләнгән: “қандақла болмисун, биз дуня миқясида ички орган көчүрүшкә болған еһтияҗ вә хитайда адәм органлириниң қанунсиз елип-сетилғанлиқ испатини көздә тутуп, хитайниң бу қилмишини көргән яки буниң билән шуғулланғанлардин биринчи қол учур игиләшкә җиддий еһтияҗимиз бар. Бу учурларни йиғиш үчүн, америка ташқи ишлар министири риғбәтләндүрүш вә мукапатлаш пирограммисини йолға қуюш керәк” .
Буниң алдида, 2024-йили 20-март, америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири иҗраийә комитети вашингтонда “адәм органлирини мәҗбурий еливелишни тохтитиш” һәққидә испат аңлаш йиғини чақирғаниди.
Бу йиғинда, “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” ниң тәтқиқатчиси, уйғур дияридики лагер тутқунлириниң ички әза оғрилиқниң қурбани болуш мәсилиси мутәхәссиси етан гутмән (Ethan Gutmann), масачусест технологийә институти (MIT) ғол һүҗәйрә тәҗрибиханисиниң директори майсәм мутәллипова қатарлиқлар гуваһлиқ бәргәниди.
Етан гутмән мәзкур йиғинда гуваһлиқ берип, 2016-йилидин буян лагерларда “саламәтлик тәкшүрүш” ниң омумйүзлүк ишқа ашурулғанлиқини, 25 яштин 35 яшқичә болған сағлам кишиләрниң ички әзалар оғрилиқиниң “әң көңүлдикидәк нишанлири” ға айланғанлиқини, ички әзалар оғрилиқиға нишан болған уйғурларниң санини һәр йили аз дегәндиму 25 миңдин 50 миңғичә, дәп қарайдиғанлиқини оттуриға қойғаниди.
Мәлум болушичә, америка авам палатасида 2023-йили мақулланған ‛ички әзаларни мәҗбурий елишни чәкләш қанун лайиһәси‚ кеңәш палатасида техичә музакирә басқучида тохтап қалған. Америка бу қанун лайиһәси арқилиқ адәм оргини әткәсчиликигә зәрбә берип, өз ихтиярлиқи билән орган ианә қилиш системиси бәрпа қилишни илгири сүридикән; шундақла хитай қатарлиқ дөләтләрниң адәм органлири йиғиш һәм орган әткәсчиликигә қатнишиш җавабкарлиқини сүрүштә қилидикән.
Хитайниң орган әткәсчилики җинайитиниң уйғур ирқи қирғинчилиқ сиясити билән биваситә бағлинишлиқ икәнлики һәққидә тәтқиқат елип бериватқан етан гутмән әпәнди, 8-май радийомиз зияритини қобул қилди. У америка дөләт мәҗлиси әзалириниң алдинқи һәптә америка ташқи ишлар министири билинкенға язған мәктупини бу саһәдики бир илгириләш дәп алқишлиди. У йәнә бу илгириләшниң өзи вә башқа мутәхәссисләрниң, америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири иҗраийә комитети чақирған “адәм органлирини мәҗбурий еливелиш тохтитиш” йиғинида бәргән гуваһлиқ вә тәклипләрниң нәтиҗиси дәп қарайдиғанлиқини билдүрди. У мундақ деди: “хитайниң орган әткәсчиликини сиясәт саһәсидә чәкләш тәдбири һесабланған қанун лайиһәси кеңәш палатасиға йоллап берилгән болсиму бир йилдин буян техичә музакирә басқучида тохтап қалди. Бу қанун мақуллиниши керәк. Билинкенға йолланған хәттиму бу тәләп қилинған. Хитай һөкүмити 2014-йилидин башлап өлүмгә һөкүм қилинған мәһбусларниң ички әзалирини еливелиш қилмишиға үзүл-кесил хатимә бәргәнликини җакарлиғаниди, әмма фалүнгуң мәһбуслирини орган йөткәшкә яш җәһәттин мас кәлмәйду дәп қарап, нишанини уйғурларға йөткиди. 15 Милйондәк уйғурниң қан өрникини елип тәкшүрди, хитайларниңкини әмәс, пәқәтла уйғурларниңкинила тәкшүрүп, DNA әвришкилирини йиғди. Хитайдики ички әзалар оғрилиқида зиянкәшликкә учриғучиларниң ген әвришкиси муһим рол ойниғанлиқи мәлум. Майсәм мутәллипова ханим бу һәқтә наһайити муһим бир дәлилни оттуриға қойди. Йәни хитай һөкүмити дуня бойичә әң зор болған ген әвришкә (DNA) санлиқ мәлумат амбири бәрпа қилип чиққан, буниңға көплигән био-техника ширкәтлири һәмдәмдә болған, шундақла хитайға 10 милйондин артуқ ген әвришкиси йиғиш әсвабини сатқан” .
Ейтан әпәнди йәнә мунуларни деди:
“мән дөләт мәҗлисидики гуваһлиқ йиғинида, хитайниң мәҗбурий орган йөткәш оператсийәлиридә уйғурларниң болупму лагерлардики уйғурларниң қурбанлиқ қилиниватқанлиқиға даир пакитлиқ доклатларниң оттуриға қойғанидим. Бир қанчә йиллиқ тәкшүрүш вә гуваһчиларни зиярәт қилип йәкүнлигиним бойичә, 25 яштин 35 яшқичә болған, шуниңдәк ички әзалар оғрилиқиниң ‛әң көңүлдикидәк нишанлири‚ дәп қарилидиған лагер тутқунлири йерим кечидә елип чиқип кетилгәнчә ғайиб болуп кәткәнликини баян қилдим. 2017-Тин башлап һесаблисақму, 2023-йилғичә һәр йили 25 миң сағлам уйғур яш ашу усулда хитайдики ички әзалар оғрилиқиниң нишани қилинмақта. Ирқий қирғинчилиқни буниңдинму җанлиқ һалда көз алдимизда сүрәтләп берәләйдиған бир мәнзирә йоқ. Бу ашкара һалда давам қиливатқан бир ирқий қирғинчилиқтур. Хитайниң бу җинайәтлирини тохтитишта, американиң сиясәт саһәсидә алидиған муһим бир қәдими ‛ички әзаларни мәҗбурий елишни чәкләш қанун лайиһәси‚ ни қанунға айландуруштур”.
2020-Йили америка кеңәш палата әзаси там катин (Tom Cotton) , кеңәш палата әзалиридин крис симит (Chris Smith), там сози (Tom Suozzi) қатарлиқлар бирликтә хитайниң тирик мәһбуслардин ички әза йиғивелиш җинайитини тосуш үчүн “ички әзаларни мәҗбурий елишни тохтитиш қанун лайиһәси” ни тонуштурғаниди.
Бу хил қанунларниң роли ички орган топлиғучилар вә орган әткәсчилирини тәкшүрүп ениқлаш, паш қилиш вә уларни җазалаш икән.
Коммунист хитай һакимийитиниң ички әза амбири қуруп, өлүмгә һөкүм қилинған мәһбусларниң, фалүнгуң муритлириниң вә йеқинқи йилларда лагерға соланған уйғурларниң ички әзалирини тирик туруп суғурувелиш җинайити өткүзүп келиватқанлиқи, хәлқара кишилик һоқуқ органлири тәрипидин әйиблинип келиватқаниди.
2019-Йили әнглийәдики һөкүмәтсиз вә мустәқил сот коллегийәси, хитай түрмилиридики 1 йерим милйондин артуқ мәһбустин һәр йили тәхминән 1 милярд доллар қиммитидики ички органларниң мәҗбурий елинип, сетилидиғанлиқини оттуриға қойған, шундақла хитайни қанунсиз ички орган содиси билән әйиблигәниди. Улар йәнә хитайниң өлүм җазаси иҗра қилинған мәһбуслар вә сиясий мәһбусларниң ички органлирини елип сатидиғанлиқи, буниң инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүридиғанлиқини көрсәткән иди.
2022-Йили “америка орган көчүрүш журнили” (American Journal of Transplantation) мәхсус мақалә елан қилип, хитай оператсийә дохтурлириниң өлүм җазаси иҗра қилинған мәһбусларниң йүрәк вә меңиси техи һәрикәттин тохтимай туруп, йәни һаят турупла ич әзалириниң суғуруп елинидиғанлиқи вә орган експорти үчүн әвәтилидиғанлиқини испатлайдиған бир йүрүш пакитларни ашкарилиған иди.
Йеқинда, америка дөләт мәҗлиси әзаси, хитай ишлири иҗраийә комитетиниң рәиси кирис симис (Chris Smith) радийомиз мухбири алим сейитофниң мәхсус зияритини қобул қилған иди. Кирис симис уйғур ирқий қирғинчилиқини тохтитиш үчүн, дөләт мәҗлиси уйғур гурупписидики сәпдашлири билән бирликтә давамлиқ тиришчанлиқ көрситидиғанлиқини билдүргән. У йәнә ‛ички әзаларни мәҗбурий елишни чәкләш қанун лайиһәси‚ ни толуқ мақуллаш вә иҗра қилишниң тәхирсизликини тәкитләп: “мән уларға давамлиқ чақириқ қилип туримән. Һазирқи һөкүмәт техи авазини тапқини йоқ, бәлким кейинки һөкүмәт өз авазини тепиши мумкин. Мана һазирғичә төт йилға йеқин вақит болди, биз бир ишни башлисақ, бу иш башқа тәрәпкә кәтти. Биз кишилик һоқуққа көңүл бөлүватимиз дегән һаман, улар гәпни башқа темиларға йөткәп кәтти. Тохтимай қолдин кетиватиду. Шуңа биз уларни өзгәртишкә чақириватимиз” дегәниди.
Етан гутманму бу мәсилигә җиддий муамилә қилишниң зөрүрлүкини тәкитләп мундақ деди:
“хитайниң уйғурларниң ички әзалирини оғрилаш арқилиқ зор иқтисади пайда еливатқанлиқини билимиз, илгири түрмидики сиясий җинайәтчиләр, фалүнгуң муритлири, һазир болса уйғурлар бу қәбиһ орган җинайитиниң қурбани қилинмақта. Буниңға хатимә бериштә, ялғуз медитсина саһәсидә хитайни академик йиғинларға яки тәтқиқатларға қатнишиштин йирақлаштуруш купайә қилмайду. Хитайниң барғанчә хәлқаралишиватқан бу җинайитини, йәни уйғурларниң органлиридин пайдилинишини тохтитиш үчүн американиң хәлқаралиқ җазалаш қанунлири йолға қоюлуши керәк. Чүнки хитай у содидин биваситә мәнпәәт алмақта. Хитайниң иқтисадиниң чекиниватқанлиқини һәммимиз билимиз, у асан пул тепиватқан бу қәбиһ усулни йәнә давам қилиду; уйғурлардин кейин тибәтләр, хоңкоңлуқлар вә башқиларни нишанлиши мумкин. Сиясәт саһәсидә хитайни җазалаш қанунлири иҗра қилиниши билән тәң, медия вә башқа саһәләрдиму бу еғир мәсилә күнтәртипкә келиду дәп қараймән”.