Xitayning ghulja-shawgu'en kömür gaz turuba qurulushi yerlik Uyghurlarda naraziliq qozghighan

Uyghur élining kömürini énérgiyige aylandurup, xitay ölkilirini teminlesh xitayning 12-5 yilliq pilanidiki muhim qurulush türlirining biri.
Muxbirimiz erkin
2013.02.11
tebiiy-gaz-305.jpg Sürette, tebiy gaz quduqliridin bir körünüsh.
AFP Photo

Xitay mezkur qurulush türige asasen Uyghur élidiki kömür kan rayonlirigha éléktr istansisi qurup, tok ishlepchiqirish we tokni ichkirige yötkeshke, zawut qurup, kömürni gazgha aylandurush we turuba arqiliq ichkirige yötkeshke zor meblegh salghan. Xitay néfit ximiye sana'iti shirkiti meblegh salghan ghulja-shawgu'en kömür gaz turuba qurulushi mana mushu türlirining biri. Biraq mezkur qurulush yerlik Uyghur déhqanlirida naraziliq qozghighan. Analizchilar, buning muhit we Uyghur xelqining milliy turmush usuligha tesir körsitidighanliqini agahlandurdi.

Ilining ghulja shehiridin xitayning gu'angdung ölkisige qeder tutashturulidighan penjim-shawgu'en kömür gaz turuba yolining qurulushi 2011‏-yili bashlan'ghan. Da'iriler, hazir mezkur türning 80 % tin köprek deslepki basquchluq qurulushi tamamlan'ghanliqini bildürmekte. Penjim-shawgu'en turuba yoli xitayning gensu, ningshya we ottura tüzlengliktiki shenshi, xénen, shendung, xubéy, jyangshi qatarliq 13 ölke, aptonom rayonini bésip ötidighan mezkur qurulush türining asasliq ghol liniyisi. Penjim-shawgüen ghol liniyisidin bashqa yene, mezkur qurulushning jenubiy Uyghur éli we sherqiy jungghardin bashlinidighan besh tarmaq turuba liniyisi bar. Mezkur turuba yolining bashlinish nuqtisi ghuljining penjim yézisigha qarashliq pilichi kömür kéni.

Xitay néfit ximiye sana'et shirkiti pilichi kömür kéni, penjim, aqtöpe we noghaytu yézilirining yuqiri teripidiki binemliklerni ötküzüwélip, pilichi kénigha qoshna qariyaghach mehellisining ahalilirini bashqa yerge köchürgen. Mezkur qurulushtin xewerdar kishilerning bildürüshiche, da'iriler yene, kömür gazi ishlepchiqirish zawutining köchmen ishchi-xizmetchilirige olturaq öy sélip, yéngi ahaliler rayonlirini qurush bilen birge, chingxu'a namliq yene bir shirket zawut ishchi-xizmetchilirige sayahet we istirahet qilish orunlirini pilanlap, penjim yézisigha qarashliq yawa ürüklük, yawa almiliqni, bir qisim bagh-waran we menzirilik yerlerni ötküzüwalghan.

Biraq yerlik amma, da'irilerning mezkur qurulush toghriliq yerlik ahalilerdin héchqandaq pikir almighanliqigha naraziliq bildürdi. Penjim yézisigha qarashliq melum bir kent ahalisi bu qurulushning muhit, déhqanchiliq ishlepchiqirishi we Uyghurlarning turmushigha körsitidighan tesiridin endishe qiliwatqanliqini eskertti.

Xitay buningdin on nechche yil awwal gherbning gazini sherqqe yötkesh pilanini otturigha qoyup, tarim-shangxey tebi'iy gaz turuba yolini qurup chiqqan. Buning bilen xitay ölkilirini Uyghurning gazi bilen teminleshke bashlighan idi. Biraq xitay merkizi hökümitining 2010‏-yili 5‏-ayda chaqirilghan “Shinjang xizmet yighini” din kéyin, Uyghur élining néfit, tebi'iy gaz bayliqini échishni tézlitish bilen birge, kömür bayliqini échishni kéngeytish we tézlitish otturigha qoyulghan. Da'iriler kömür éléktr istansilirini qurup, kömürni jayida serp qilish, lékin éléktr tokini ichkirige yötkesh, kan rayonlirida zawut qurup, kömürni gazgha aylandurush we kömür gazini ichkirige yötkeshke köplep meblegh salghan.

Amérikidiki Uyghur weziyet analizchisi, shixenze uniwérsitétining sabiq siyasiy penler léktori ilshat hesen ependining ilgiri sürüshiche, penjim yézisidiki bu qurulush muhitni weyran qilipla qalmaydu. U Uyghurlarning en'eniwi yéza medeniyet turmush usulini weyran qilip, iqtisadi jehette Uyghurlarni ilgirilep xitay shirketlirige béqindi qilip qoyidu.

Biraq, da'irilerning muhit we yerlik ammining menpe'itini qoghdash heqqidiki pikir we chaqiriqlargha qulaq salidighan elpazi bardek qilmaydu. Uyghur aptonom rayonluq partkom düshenbe küni kéngeytilgen yighin chaqirip, merkezning Uyghur élidiki énérgiye qurulushini yeni néfit, tebi'iy gaz, kömürchilik we kömür éléktr istansisi, kömür gazi ishlepchiqirish qurulushini tézlitishni telep qilghan. Yighinda kömür gazi ishlepchiqirish we kömür gazi turuba qurulushi “Shinjangning yéngi sana'et tereqqiyatini algha süridighanliqi, ottura tüzlenglik we sherqtiki rayonlarning énérgiye qurulmisini tengshep, muhitini yaxshilaydighanliqi”ni bildürgen.

Lékin yighinda bu xil sana'et tereqqiyati peyda qilidighan muhit weyranchiliqi, yerlik xelqning medeniyiti we turmush usuli duch kélidighan xewp, köchmenler peyda qilidighan her xil selbiy amillarni qandaq bir terep qilish heqqide héchqandaq teklip pikir otturigha qoyulmighan.

Analizchilarning bildürüshiche, xitay hökümiti yerlik xelqning bu xil tereqqiyat sheklige qarshi herqandaq naraziliq pikrini térrorluq, bölgünchilikke baghlap basturushni adet qiliwalghan. Lékin ilshat hesen ependi agahlandurup, muhit weyranchiliqi, köchmenler nopusining artip, yerlik xelqning turmushigha dexli qilishi, yerlik medeniyetning tehditke duch kélishi qatarliqlarning zor kölemlik milliy toqunushni peyda qilish éhtimalliqi mewjut, dep körsetti.

Xitay néfit, ximiye sana'et shirkitining bildürüshiche, 8300 kilométir uzunluqtiki penjim‏-shawgu'en kömür gaz turuba qurulushi pütüp ishqa kirishtürülse, xitayning ottura tüzlenglik we déngiz boyidiki soda-sana'et rayonlirini yiligha 30 milyard kupmétir kömür gazi bilen teminleydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.