Хитай-пакистан достлуқ ташйоли пакистанлиқ тиҗарәтчиләргә “достанә” муамилә қилмиған

Хитай-пакистан иқтисадий каридори хитай рәиси ши җинпиң оттуриға қойған “бир бәлвағ бир йол” қурулушиниң муһим бир қисми болуп, у уйғур елиниң қәшқәр шәһири билән пакистанниң гвадар портини туташтурушни өз ичигә алиду.

Хитай һөкүмити бу иқтисад каридориниң һәр икки дөләтниң иқтисадиға зор пайда йәткүзидиғанлиқини тәшвиқ қилған болса, пакистан һөкүмитиму охшаш йосунда бу қурулуштин зор үмидләрни күтмәктә. Бирақ, бәзи инкаслардин қариғанда, бу иқтисади каридордин һәр икки тәрәп әмәс, бәлки пәқәт хитай өзиниңла нәп еливатқанлиқи мәлум болмақта.

1300 Километир узунлуқтики хитай-пакистан достлуқ таш йоли “хитай-пакистан иқтисадий каридори” қармиқидики юқири сүрәтлик таш йол болуп, у, уйғур елиниң қәшқәр шәһири билән пакистанниң гвадар портини таш йол, төмүрйол вә нефит туруба йоли арқилиқ бағлашни өз ичигә алидиған бу иқтисади каридори қурулушидики муһим түрләрниң бири болуп һесаблинидикән.

Хитай һөкүмити бу қурулуш үчүн пакистанға 46 милярд доллар мәбләғ селип, бу қурулушниң һәр икки дөләткә елип келидиған зор мәнпәәтини көккә көтүрүп кәлмәктә. Бирақ, райондин елинған бәзи учурлар бу пайдиниң пәқәт хитайғила келиватқанлиқини көрситип турмақта. Бүгүн, фирансийә агентлиқиниң мана бу хитай-пакистан достлуқ ташйоли арқилиқ хитайға берип-келип тиҗарәт қиливатқан бәзи тиҗарәтчиләрни зиярәт қилиш асасида тәйярланған бир хәвәр мақалиси елан қилинған болуп, хәвәр мақалисигә “хитайниң достлуқ ташйоли пакистанлиқ тиҗарәтчиләрниң чүшигә көләңгә чүшүрди” дәп мавзу қоюлған.

Униңда көрситилишичә, пакистан-хитай достлуқ ташйолидики әмәлийәт бу йәрдә мәнпәәтниң пәқәт бирла тәрәпни йәни хитайни чиқиш қилғанлиқини көрситип туридикән. Хитай чеграси тәрәптә сода қиливатқан мурад шаһ исимлик бир пакистанлиқ тиҗарәтчи мухбирға “хитай бизниң достлуқимиз һималаядинму егиз, деңиздинму чоңқур дәйду. Бирақ, униңда сәмимийәт йоқ. Бу ишниң пакистанлиқларға һечқандақ пайдиси йоқ. Бу пәқәт хитайни зорайтишнила мәқсәт қилған” дегән.

Хәвәрдә баян қилинишичә, 2016-йилиниң иккинчи йеримида пакистанниң хитайға қилған експорт соммиси 8 пирсәнт чүшүп кәткән болуп, буниң әксичә хитайниң пакистанға қилған експорти бирақла 29 пирсәнт өрлигән икән. Униң үстигә пакистанлиқ тиҗарәтчиләрниң хитай тәрәпкә җүмлидин қәшқәргә әкирип сетиватқанлири пәқәтла күндилик турмушта ишлитидиған, сопун, әтир, аз қиммити бар ташлар, гиләм қатарлиқ ушшақ-чүшәк нәрсиләр болуп, пакистанлиқ тиҗарәтчиләр мушу малларни өткүзүш үчүнму нурғун җапа тартидикән. Муһәммәд исимлик бир пакистанлиқ тиҗарәтчи мухбирға хитай тәрәптин қандақ мал әкирсә һечқандақ мәсилә чиқмайдиғанлиқи, әмма һазирғичә техи пакистандин қандақ малларни киргүзүшкә болидиғанлиқи, баҗниң қанчиликигә аит ениқ бир бәлгилимә йоқлуқини ейтип, “бир күни улар 5 пирсәнт дәйду, бир күни 20 пирсәнт дәйду. Бәзи вақитларда турупла бу мални әкиришкә болмайду, дәйду” дегән.

Пакистандики өмәр уйғур вәхпиниң башлиқи өмәр әпәндиму бүгүн радийомизға қилған сөзидә, илгири пакистан-қәшқәр арисида нурғун уйғурлар тиҗарәт қилғанлиқини, әмма һазир бу тиҗарәтни хитайлар контрол қилип , уйғурлар бу тиҗарәтни қилалмайватқанлиқини, пәқәт пакистандики уйғурларла әмәс, пакистанлиқлар өзиниңму һазир хитай билән болған бу тиҗарәттә қейинчилиқ тартиватқанлиқини, йәни бу пакситан-хитай иқтисади каридориниң пакистанлиқларға пайда елип кәлмигәнликини ейтти.

Фирансийә агентлиқиниң хәвиридә ейтилишичә, пакистан-хитай ташйоли арқилиқ тиҗарәт қиливатқан тиҗарәтчиләр үчүн бу йолдики һәддидин зиядә бихәтәрлик тәдбирлириму уларниң тиҗаритини қийинлаштуруватқан амилларниң бири икән. Шаһ исимлик бириниң мухбирға ейтип беришичә, қәшқәр билән ташқорған арисидики 300 километирлиқ арилиқта шопурлар 6 йәрдә бихәтәрлик тәкшүрүшидин өтидиған болуп, һәр қетимда шопур вә йолучилар һәммиси аптомобилдин чүшүп, метал тәкшүргүчи үскүнидин өтидикән. Сақчилар йолучиларда әрәбчә йезилған нәрсиләр бар-йоқлуқини, телефонлирида қанунсиз мәзмунлар бар-йоқлуқини тәкшүридикән.

Шаһ исимлик пакистанлиқ киши мухбирға өзи биринчи қетим қәшқәргә кәлгәндә бу тәдбирләрдин қорқуп кәткәнликини, әмма һазир көнүп кетип, бәзидә өзиниму бир сақчидәк ойлап қалидиғанлиқини ейтип бәргән.

Хәвәрдин мәлум болушичә, қәшқәрдә дукан ечиватқан пакистанлиқ тиҗарәтчиләрму күндә шу җайдики террорлуққа қарши туруш маневириға қатнишидиған болуп, қатнашмиса дукини тақап қоюлидикән. Қәшқәрдә дукан ачидиған пакистанлиқ муһәммәд мухбирға өзиниң бу еғир бихәтәрлик тәдбирлирини тиҗарәт үчүн бир тосуқ дәп ойлайдиғанлиқини ейтқан вә “мән йәнә 3 йил қарап бақай дәймән. Әмма мәңгү буни сақлап туралмаймән. Чүнки нурғунлар аллиқачан қайтип кәтти” дегән.

Өмәр уйғур әпәндиму сөзидә, һазирқи бу тәңсизликтин нурғун пакистанлиқ тиҗарәтчиләр шикайәт қиливатқан болсиму, әмма уларниң дәрдини һөкүмәткә аңлитиш имкани йоқлуқини ейтти. У сөзидә йәнә бу мәсилиләрдә йеқинда вәзиписидин чүшүрүветилгән сабиқ пакистан баш министири наваз шерифниңму мәсулийити бар дәп қарайдиғанлиқини, шуңа нурғун пакистанлиқларниң һазир йеңи чиққан баш министирниң юқирида тилға елинған бәзи мәвҗут мәсилиләрни оңлап, түзишини үмид қиливатқанлиқини ейтти.

Һалбуки, нурғун көзәткүчиләр пакистан-хитай иқтисади каридориниң әслидила тиҗарәттин бәк, хитайниң истратегийәлик тәсир күчини ашуруш һәрикити икәнликини билдүрмәктә. Мюнхендики лудвиг максмилиян университетиниң хитай ишлири тәтқиқатчиси алессандро рипа фирансийә агентлиқиға қилған сөзидә, “мәнчә, бу иқтисад каридори қурулушини хитайниң җуграпийәвий сиясий мәнпәәтлирини чиқиш қилған һәм шундақла дөләт игиликидики карханилириниң ешип қалған маллирини сатидиған бир васитә, дәп чүшиниш әң мувапиқ” дегән.

Америкидики панома инистититутиниң оқутқучиси, доктор дру гләдней әпәнди болса сөзидә, хитай билән икки тәрәплик тиҗарәтләрдә йәрлик хәлқләргә нәп тегип бақмиғанлиқини билдүрди. У мундақ деди : “хитай һәрқандақ бир дөләткә мәбләғ салғанда йәрликләргә пайда бәрмәйдиған адити билән даңқи чиқип болған. Мәсилән, хитай сириланкида көврүк қурулуши қилғанда у йәргә пүтүнләй өзиниң ишчилирини елип барған, өзиниң хам әшялирини ишләткән. Бундақ әһваллар африқа вә латин америка дөләтлиридики иш пиланлиридиму давамлиқ йүз берип, йәрликләрниң көп наразилиқиға учриған иди. Һәтта бәзи қаршилиқ һәрикәтлириму йүз бәргән. Демәк, хитайниң бундақ пиланлириниң шу җайда иш имкани яритишқиму пайдиси болмиған. Шуңа мән бир бәлвағ, бир йол истратегийәси қармиқидики бу йолларниңму йәрликләргә нәп беридиғанлиқиға ишәнмәймән. Хитай пәқәт икки дөләт арисида ташйол, төмүр йол ясап қоюш биләнла пайда яратқили болмайдиғанлиқини тонуп йетиши керәк.”

Йеқинда “бенгал вақти” гезити бир хәвәр тарқитип, пакистандики даңлиқ зиялийлардин һесаблинидиған вә коломбийә һәм карачи университетлириниң сиясий иқтисадшунаслиқ пәнлири бойичә тәклиплик профессори болған әкбәр зәиди әпәндиниң бу иқтисад каридори қурулушини тәнқид қилип, “пакистан хитайниң асасий қурулуш вә қатнаш-транспорт қурулушлириға селиватқан мәбләғлиридин вақитлиқ пайда елиши мумкин. Бәлким азрақ иш имканлириму яритилиши мумкин. Әмма, биз хитай мәблиғидин сөз ачқанда сириланка, таҗикистан вә африқадики бәзи дөләтләрниң қандақ мунқәрз болғанлиқини унтуп қалмаслиқимиз керәк. Бу дөләтләр хитайға қәрзини төләш үчүн өзлириниң бир қисим земинлирини хитайға беришкә мәҗбур болди. Җүмлидин, бизниң пакистандин әнсирәш үчүн йетәрлик сәвәблиримиз бар” дегәнликини билдүргән иди.