Xitay-pakistan dostluq tashyoli pakistanliq tijaretchilerge “Dostane” mu'amile qilmighan

Muxbirimiz irade
2017.08.03
pakistan-xitay-gwadar-imza.jpg Pakistan gwadar port da'iriliri(GPA) ning re'isi dosta'in khan jamaldini(otturida) bilen xitay chet'el portliridin paydilinish shirkiti(COPHC) ning re'isi jang bawjang(solda) toxtamgha qol qoymaqta. 2015-Yili 11-noyabir, baluchistan pakistan.
AFP

Xitay-pakistan iqtisadiy karidori xitay re'isi shi jinping otturigha qoyghan “Bir belwagh bir yol” qurulushining muhim bir qismi bolup, u Uyghur élining qeshqer shehiri bilen pakistanning gwadar portini tutashturushni öz ichige alidu.

Xitay hökümiti bu iqtisad karidorining her ikki döletning iqtisadigha zor payda yetküzidighanliqini teshwiq qilghan bolsa, pakistan hökümitimu oxshash yosunda bu qurulushtin zor ümidlerni kütmekte. Biraq, bezi inkaslardin qarighanda, bu iqtisadi karidordin her ikki terep emes, belki peqet xitay öziningla nep éliwatqanliqi melum bolmaqta.

1300 Kilométir uzunluqtiki xitay-pakistan dostluq tash yoli “Xitay-pakistan iqtisadiy karidori” qarmiqidiki yuqiri sür'etlik tash yol bolup, u, Uyghur élining qeshqer shehiri bilen pakistanning gwadar portini tash yol, tömüryol we néfit turuba yoli arqiliq baghlashni öz ichige alidighan bu iqtisadi karidori qurulushidiki muhim türlerning biri bolup hésablinidiken.

Xitay hökümiti bu qurulush üchün pakistan'gha 46 milyard dollar meblegh sélip, bu qurulushning her ikki döletke élip kélidighan zor menpe'etini kökke kötürüp kelmekte. Biraq, rayondin élin'ghan bezi uchurlar bu paydining peqet xitayghila kéliwatqanliqini körsitip turmaqta. Bügün, firansiye agéntliqining mana bu xitay-pakistan dostluq tashyoli arqiliq xitaygha bérip-kélip tijaret qiliwatqan bezi tijaretchilerni ziyaret qilish asasida teyyarlan'ghan bir xewer maqalisi élan qilin'ghan bolup, xewer maqalisige “Xitayning dostluq tashyoli pakistanliq tijaretchilerning chüshige kölengge chüshürdi” dep mawzu qoyulghan.

Uningda körsitilishiche, pakistan-xitay dostluq tashyolidiki emeliyet bu yerde menpe'etning peqet birla terepni yeni xitayni chiqish qilghanliqini körsitip turidiken. Xitay chégrasi terepte soda qiliwatqan murad shah isimlik bir pakistanliq tijaretchi muxbirgha “Xitay bizning dostluqimiz himalayadinmu égiz, déngizdinmu chongqur deydu. Biraq, uningda semimiyet yoq. Bu ishning pakistanliqlargha héchqandaq paydisi yoq. Bu peqet xitayni zoraytishnila meqset qilghan” dégen.

Xewerde bayan qilinishiche, 2016-yilining ikkinchi yérimida pakistanning xitaygha qilghan éksport sommisi 8 pirsent chüshüp ketken bolup, buning eksiche xitayning pakistan'gha qilghan éksporti biraqla 29 pirsent örligen iken. Uning üstige pakistanliq tijaretchilerning xitay terepke jümlidin qeshqerge ekirip sétiwatqanliri peqetla kündilik turmushta ishlitidighan, sopun, etir, az qimmiti bar tashlar, gilem qatarliq ushshaq-chüshek nersiler bolup, pakistanliq tijaretchiler mushu mallarni ötküzüsh üchünmu nurghun japa tartidiken. Muhemmed isimlik bir pakistanliq tijaretchi muxbirgha xitay tereptin qandaq mal ekirse héchqandaq mesile chiqmaydighanliqi, emma hazirghiche téxi pakistandin qandaq mallarni kirgüzüshke bolidighanliqi, bajning qanchilikige a'it éniq bir belgilime yoqluqini éytip, “Bir küni ular 5 pirsent deydu, bir küni 20 pirsent deydu. Bezi waqitlarda turupla bu malni ekirishke bolmaydu, deydu” dégen.

Pakistandiki ömer Uyghur wexpining bashliqi ömer ependimu bügün radiyomizgha qilghan sözide, ilgiri pakistan-qeshqer arisida nurghun Uyghurlar tijaret qilghanliqini, emma hazir bu tijaretni xitaylar kontrol qilip , Uyghurlar bu tijaretni qilalmaywatqanliqini, peqet pakistandiki Uyghurlarla emes, pakistanliqlar öziningmu hazir xitay bilen bolghan bu tijarette qéyinchiliq tartiwatqanliqini, yeni bu paksitan-xitay iqtisadi karidorining pakistanliqlargha payda élip kelmigenlikini éytti.

Firansiye agéntliqining xewiride éytilishiche, pakistan-xitay tashyoli arqiliq tijaret qiliwatqan tijaretchiler üchün bu yoldiki heddidin ziyade bixeterlik tedbirlirimu ularning tijaritini qiyinlashturuwatqan amillarning biri iken. Shah isimlik birining muxbirgha éytip bérishiche, qeshqer bilen tashqorghan arisidiki 300 kilométirliq ariliqta shopurlar 6 yerde bixeterlik tekshürüshidin ötidighan bolup, her qétimda shopur we yoluchilar hemmisi aptomobildin chüshüp, métal tekshürgüchi üskünidin ötidiken. Saqchilar yoluchilarda erebche yézilghan nersiler bar-yoqluqini, téléfonlirida qanunsiz mezmunlar bar-yoqluqini tekshüridiken.

Shah isimlik pakistanliq kishi muxbirgha özi birinchi qétim qeshqerge kelgende bu tedbirlerdin qorqup ketkenlikini, emma hazir könüp kétip, bezide özinimu bir saqchidek oylap qalidighanliqini éytip bergen.

Xewerdin melum bolushiche, qeshqerde dukan échiwatqan pakistanliq tijaretchilermu künde shu jaydiki térrorluqqa qarshi turush manéwirigha qatnishidighan bolup, qatnashmisa dukini taqap qoyulidiken. Qeshqerde dukan achidighan pakistanliq muhemmed muxbirgha özining bu éghir bixeterlik tedbirlirini tijaret üchün bir tosuq dep oylaydighanliqini éytqan we “Men yene 3 yil qarap baqay deymen. Emma menggü buni saqlap turalmaymen. Chünki nurghunlar alliqachan qaytip ketti” dégen.

Ömer Uyghur ependimu sözide, hazirqi bu tengsizliktin nurghun pakistanliq tijaretchiler shikayet qiliwatqan bolsimu, emma ularning derdini hökümetke anglitish imkani yoqluqini éytti. U sözide yene bu mesililerde yéqinda wezipisidin chüshürüwétilgen sabiq pakistan bash ministiri nawaz shérifningmu mes'uliyiti bar dep qaraydighanliqini, shunga nurghun pakistanliqlarning hazir yéngi chiqqan bash ministirning yuqirida tilgha élin'ghan bezi mewjut mesililerni onglap, tüzishini ümid qiliwatqanliqini éytti.

Halbuki, nurghun közetküchiler pakistan-xitay iqtisadi karidorining eslidila tijarettin bek, xitayning istratégiyelik tesir küchini ashurush herikiti ikenlikini bildürmekte. Myunxéndiki ludwig maksmiliyan uniwérsitétining xitay ishliri tetqiqatchisi aléssandro ripa firansiye agéntliqigha qilghan sözide, “Menche, bu iqtisad karidori qurulushini xitayning jugrapiyewiy siyasiy menpe'etlirini chiqish qilghan hem shundaqla dölet igilikidiki karxanilirining éship qalghan mallirini satidighan bir wasite, dep chüshinish eng muwapiq” dégen.

Amérikidiki panoma inistititutining oqutquchisi, doktor dru glednéy ependi bolsa sözide, xitay bilen ikki tereplik tijaretlerde yerlik xelqlerge nep tégip baqmighanliqini bildürdi. U mundaq dédi : “Xitay herqandaq bir döletke meblegh salghanda yerliklerge payda bermeydighan aditi bilen dangqi chiqip bolghan. Mesilen, xitay sirilankida köwrük qurulushi qilghanda u yerge pütünley özining ishchilirini élip barghan, özining xam eshyalirini ishletken. Bundaq ehwallar afriqa we latin amérika döletliridiki ish pilanliridimu dawamliq yüz bérip, yerliklerning köp naraziliqigha uchrighan idi. Hetta bezi qarshiliq heriketlirimu yüz bergen. Démek, xitayning bundaq pilanlirining shu jayda ish imkani yaritishqimu paydisi bolmighan. Shunga men bir belwagh, bir yol istratégiyesi qarmiqidiki bu yollarningmu yerliklerge nep béridighanliqigha ishenmeymen. Xitay peqet ikki dölet arisida tashyol, tömür yol yasap qoyush bilenla payda yaratqili bolmaydighanliqini tonup yétishi kérek.”

Yéqinda “Bén'gal waqti” géziti bir xewer tarqitip, pakistandiki dangliq ziyaliylardin hésablinidighan we kolombiye hem karachi uniwérsitétlirining siyasiy iqtisadshunasliq penliri boyiche tekliplik proféssori bolghan ekber ze'idi ependining bu iqtisad karidori qurulushini tenqid qilip, “Pakistan xitayning asasiy qurulush we qatnash-transport qurulushlirigha séliwatqan mebleghliridin waqitliq payda élishi mumkin. Belkim azraq ish imkanlirimu yaritilishi mumkin. Emma, biz xitay meblighidin söz achqanda sirilanka, tajikistan we afriqadiki bezi döletlerning qandaq munqerz bolghanliqini untup qalmasliqimiz kérek. Bu döletler xitaygha qerzini tölesh üchün özlirining bir qisim zéminlirini xitaygha bérishke mejbur boldi. Jümlidin, bizning pakistandin ensiresh üchün yéterlik seweblirimiz bar” dégenlikini bildürgen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.