“Xitayda islam wehimisi” namliq doklat malay tilida neshr qilindi

Washin'gtondin muxbirimiz erkin teyyarlidi
2023.12.28
namayish-sherqiy-turkistan-maska-AP 2019-Yili 27-dékabir jüme küni, hindonéziyening jakartadiki xitay elchixanisining sirtida ötküzülgen yighilishta bir musulman yash sherqiy türkistan bayriqi chüshürülgen maska taqap namayish qiliwatqan körünüsh. 2019-Yili 27-dékabir, jakarta
AP

“Islam wehimisi” (Islamophobia) heqqide söz bolsa, mutleq köp qisim musulmanlarning eqlige derhal gherb dunyasi kélidu. Hetta bezi gherb döletliridiki bir qisim shexslerning islamgha qarshi shexsiy heriketliriningmu musulman elliride ammiwi yaki döletlerning diplomatik naraziliqlirini keltürüp chiqiridighanliqimu bir heqiqet. Halbuki xitay jem'iyitidiki islam dinigha we musulmanlargha qarshi wehime, buning hökümet siyasiti sheklini alghan Uyghur rayonidiki islamni keng kölemde cheklesh, Uyghurlarni islam dinigha baghlighan halda basturush, meschitlerni chéqish, islam dinini xitaychilashturush qatarliqlarning resmiy dölet siyasitige aylinishining héchqandaq inkas qozghimaywatqanliqi, hetta uninggha köz yumuluwatqanliqimu bir ré'alliq. Amérikadiki “Uyghur tetqiqat merkizi” yéqinda élan qilghan “Xitayda islam wehimisi we musulman döletlirining pozitsiyesi” namliq doklatida qeyt qilinishiche, xitayning musulman dunyasidiki saxta uchur we teshwiqat herikiti musulmanlarning Uyghur “Irqiy qirghinchiliqi” gha süküt qilishida rol oynawatqan muhim amillarning biri bolmaqta iken.

 “Uyghur tetqiqat merkizi” ning “Xitayda islam wehimisi we musulman döletlirining pozitsiyesi” namliq doklati “Malaysiya islamiy yashlar herikiti” (ABIM) , “Malaysiya yer shari tinchliq teshebbusi” (GPMM) qatarliq teshkilatlarning hemkarliqida ötken hepte malay tilida élan qilin'ghan. Bu teshkilatlar ötken hepte doklat élan qilish munasiwiti bilen hindonéziye paytexti jakartada ötküzgen axbarat yighinida, hindonéziye we malaysiyani öz ichige alghan musulman ellirini xitayning dölet hamiyliqidiki islam wehimisi, bolupmu uning eng qebih shekli bolghan Uyghur rayonidiki islami düshmenlik siyasitige qarshi heriketke ötüshke chaqirghan.

Malaysiya islami yashlar herikiti teshkilatining sabiq mu'awin re'isi mohdi xeyrul enwer isma'ilning 28-dékabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda tekitlishiche, bu doklatning malay tilida élan qilinishi intayin muhim bir weqe iken. Mohdi xeyrul enwer isma'il mundaq dédi: “Biz ötken hepte ikki muhim pa'aliyet ötküzduq, lékin bulardin eng muhimi ‛xitayda islam wehimisi‚ namliq doklatning élan qilinishi boldi. Biz bu doklatni malay tilida neshr qilduq. ‛xitayda islam wehimisi we musulman döletlirining xahishi‚ namliq bu doklat esli in'gliz tilida élan qilin'ghan. Biz, bu doklatni ötken ikki ayda malay tiligha terjime qilip, ötken hepte resmiy élan qilduq. Méningche bu doklatning malay tilida élan qilinishi intayin muhim weqe. Biz bu doklatni malay tilida élan qilipla qalmay, doklat heqqide muhakime yighinimu ötküzduq”.

 Mohdi xeyrul enwer isma'ilning qeyt qilishiche, bu doklatning malay tilida élan qilinishi malaysiya xelqini, shundaqla malaysiya hökümet emeldarlirini Uyghur weziyitidin xewerdar qilishta intayin muhim rol oynaydiken. U, ötken yili b d t da Uyghur weziyitini muzakire qilish heqqidiki teklip layihesining ret qilinishida musulman döletlirining halqiliq rol oynighanliqini bildürdi. Mohdi xeyrul enwer isma'il bu heqte mundaq deydu: “Bu doklatning mezmuni malaysiya xelqini Uyghurlarning ehwalidin xewerdar qilishta, bolupmu bizning siyasiy rehberlirimizge weziyetni tonushturushta intayin muhim. Chünki hemmimizge melum bolghinidek ötken yili b d t kishilik hoquq kéngeshi xitay hökümitining sherqiy türkistandiki Uyghurlargha tutqan mu'amilisini muzakire qilish layihesini awazgha qoyghan. Epsuski, musulman döletlirining pozitsiyesi sewebidin b d t ning bu tarixiy munazirisige shahit bolalmiduq. Chünki, köpchilik musulman döletler muzakire qilishni ret qildi. ”

  “Xitayda islam wehimisi we musulman döletlirining xahishi” namliq doklatta, xitay xelq jumhuriyitining islam wehimisi we musulmanlarni “Xitaylashturushi” uning izchil sistémiliq siyasiti bolup kelgenliki, bolupmu islam wehimisining 2017-yilidin bashlan'ghan Uyghur rayonidiki “Irqiy qirghinchiliq” siyasiti bilen resmiy “Islam düshmenliki” ge aylan'ghanliqigha a'it deliller sunulghan. Bu delillerning Uyghur rayonida diniy terbiyening cheklinishi, diniy mekteplerning buzghunchiliqqa uchrishi, “Qur'an kerim” ning köydürülüshi, meschit we qebristanliqlarning chéqilishi, namaz we zikir mezmunlirining özgertilishi, balilardiki diniy kimlikning öchürülüshi, ereb tili, hijab we bashqa diniy kiyim-kécheklerning cheklinishige a'it mezmunlarni öz ichige alghanliqi melum. Doklatta tekitlinishiche, “Xitay hakimiyiti özini islam dunyasining dosti, dep teriplisimu, lékin uning memliket miqyasida, bolupmu sherqiy türkistanda yürgüzgen islam dinigha we musulmanlargha qarshi siyasiti xitayni bügünki künde dunyadiki islam wehimisige eng zor zémin hazirlighan döletning birige aylandurghan” iken.

Bu doklatni teyyarlighan orun- “Uyghur tetqiqat merkizi” ning diréktori abdulhakim idris 28-dékabir ziyaritimizni qobul qilghanda, bu doklatning malay tiligha terjime qilinishi hemde jakartada ötküzülgen axbarat yighini hindonéziyede xéli küchlük diqqet qozghighanliqini bildürdi. Hindonéziye bilen malaysiya Uyghur aptonom rayoni da'irilirining “Shinjang hékayesini yaxshi sözlesh” herikitidiki nuqtiliq teshwiqat nishanliridin bolup hésablinidu. Shu sewebtin hindonéziyediki eng chong meschit- “Jakarta istiqlal meschiti” ning imami nasaruddin ömer xitay hökümitining teklipige bina'en bu yil 8-ayda Uyghur élini ziyaret qilghan. Xitay taratqulirining bu heqtiki xewerliride, nasaruddin ömerning “Shinjang siyasiti” ni mu'eyyenleshtürgenliki tekitlen'gen idi. Abdulhakim idrisning bildürüshiche, musulman döletlirining Uyghur “Irqiy qirghinchiliqi” gha süküt qilishida her xil amillar rol oynimaqta iken.

 Mohdi xeyrul enwer isma'ilning éytishiche, xitay hökümitining malaysiya we hindonéziyediki teshwiqati intayin küchlük bolup, bu döletlerdiki xelqlerni Uyghur rayonida héchqandaq ish bolmighanliqigha ishendürüshke qattiq tirishmaqta iken. Mohdi xeyrul enwer isma'il özlirining bu doklat arqiliq “Sherqiy türkistanda irqiy qirghinchiliq boluwatqanliqi” ni xelq ammisigha yetküzgenlikini alahide eskertti. Mohdi xeyrul enwer isma'il mundaq dédi: “Bu doklatta sherqiy türkistanning weziyiti yorutup bérildi. Shunga doklat bu nuqtidinmu intayin muhim. Chünki, xitay hökümiti malaysiya xelqi we malaysiya emeldarlirigha sherqiy türkistanda héchqandaq ish bolmighanliqini chüshendürüp keldi. Buninggha ishinip qalghan bezi malaysiyaliqlarmu bar. Lékin biz bu doklat arqiliq malaysiya xelqige sherqiy türkistanda irqiy qirghinchiliq boluwatqanliqi we buning bir heqiqet ikenlikini yetküzduq. Yene xitay hökümitining sherqiy türkistanda boluwatqan ishlar heqqide saxta uchur tarqitiwatqanliqinimu körsettuq. Ularning rehberlerni, axbarat sahesini we ijtima'iy teshkilat mes'ullirini sherqiy türkistan'gha teklip qilip ré'alliqni perdazlawatqanliqi, shundaqla xitay hökümitining saxta uchur tarqitiwatqanliqini eskerttuq. Bu doklat shu nuqtidinmu intayin muhim, dep hésablaymen. ”

 Esli in'glizche teyyarlan'ghan “Xitayda islam wehimisi we musulman dunyasining pozitsiyesi” namliq bu doklat hazirgha qeder türkche, erebche we rusche tillarda élan qilin'ghandin sirt, bu qétim malay tilidimu élan qilin'ghan. Doklatta, xitaydiki islam wehimisi bilen dunyaning bashqa jayliridiki islam wehimisining tüpki perqi sélishturulup, “Xitaydiki islam wehimisi (xitayning) jem'iyet en'enilirige we dölet sistémisigha chongqur yiltiz tartqan” liqi tekitlen'gen.

Xitay islam wehimisi dölet sistémisigha yiltiz tartqan, dep eyiblensimu, lékin u özining resmiy bayanatlirida islam wehimisining herqandaq sheklige qarshi turidighanliqini tekitlep kelmekte. Xitay tashqi ishlar ministirliqi bu yil 4-ayda shiwétsiyediki bir shexsning qur'an köydürüshige qarita qattiq inkas bildürgen döletlerning biri bolghan. Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi maw ning bu heqte söz qilip “Héchkimning ‛söz erkinliki‚ ni bahane qilip, toqunush peyda qilishigha yaki bir medeniyetning yene bir medeniyetke qarshi turushigha yol qoymasliqimiz kérek” dégen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.