Iqtisadqa tiz pükken étiqad we islam dunyasining Uyghurlargha süküti

Xitay hökümitining uzun yillardin buyan iqtisadiy kozir arqiliq, bolupmu hul mu'essese qurulushini kötürege éliwélish arqiliq ottura sherq ellirini sizghan siziqidin chiqalmas qilip qoyushi 2017-yilidin bashlap yuquri pellige chiqqan Uyghur qirghinchiliqida téximu roshen ipadilendi. Bolupmu islam ellirining birleshken döletler teshkilati (b d t) qatarliq xelq'araliq sorunlarda xitay hökümitining Uyghurlargha qarshi siyasetlirini hémaye qilip awaz bérish weqeliridin kéyin bu téma herqaysi hökümetlerning we teshkilatlarning da'imliq söz témiliridin bolup qaldi. Ene shu xil achchiq ré'alliqning nöwettiki ehwaligha qarap chiqish üchün en'gliyediki “Ochuq munber” aqillar merkizi bir qétimliq tor muhakime yighini achti.

Bu qétimqi yighinning riyasetchisi, “Tashqiy siyaset” zhurnilining xelq'aragha tonulghan muxbiri linni donnél xanim aldi bilen söz élip, islam dunyasining Uyghurlar duch kéliwatqan qirghinchiliqqa süküt qilip kélishidiki omumiy ehwalni tonushturup ötti. Arqidinla Uyghur lagér shahidliridin zumret dawut heqqide ishlen'gen qisqa filim arqiliq bu jehettiki mahiyetlik ré'alliqni yighin ehlige eskertip ötti. U axirida xitay hökümitining Uyghurlarni basturush herkitini islam dunyasigha “Térorluq we esebiylikke qarshi turush küresh” dep chüshendürüsh arqiliq islam dunyasining bu jehettiki qollashliridin qandaq paydilinip kéliwatqanliqini tekitlesh arqiliq bu jehettiki mesililerni herqaysi mutexesslerning diqqitige hawale qildi.

Londondiki Uyghur pa'aliyetchilerdin rehime mehmut bu mesile heqqide söz qildi. U nöwette Uyghur diyaridiki siyasiy basturush hazir aliqachan sistémiliq tüs alghan qirghinchiliqqa aylinip bolghan ehwalda Uyghurlar özliri bilen oxshash islam étiqadigha egishidighan, özlirige hemdem bolidu, dep ümid qilip kelgen türkiy tilliq ottura asiya döletliri bolsun yaki ottura sherqtiki islam elliri bolsun ularning birdek Uyghurlargha emes, belki xitay hökümitige hemdem boluwatqanliqini, shundaqla xitay hökümitining telipige bina'en shu jaylargha qéchip barghan Uyghur musapirlirini yoshurunche xitaygha ötküzüp bériwatqanliqini bayan qilip ötti. Shuningdek xitay hökümitining musulmanlar dunyasigha qaritilghan iqtisadiy jehettiki kontrolluqining buningdiki hel qilghuch roli hemde buninggha yoshurun'ghan “Iqtisadiy yardem” ning hemmini hel qilghuchi bash amil boluwatqanliqini tekitlidi. Jümldin eyni waqitta “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” ni ashkara halda “Qirghinchiliq” dep jakarlighan türkiye hökümitiningmu emdilikte xitay hökümitining iqtisadiy koziri sewebidin Uyghurlar mesili'iside sükütni tallashqa mayil boluwatqanliqini körsitip ötti.

Uyghurlar duch kéliwatqan qirghinchiliqqa qarita izchil xitay hökümitini hémaye qiliwatqan eng aktip küchlerning biri pakistan boluwatqanliqi melum. Xitay hökümitining Uyghurlar mesiliside jenubiy asiya ellirini, jümlidin xitayning qoshnisi bolghan pakistan islam jumhuriyitini qandaqlarche özlirining eng küchlük hémayichisige aylanduriwalghanliqi toghrisida doktur mariya bastos xanim alahide toxtaldi.

Mariya xanimning qarishiche, xitay bilen pakistan otturisidiki hemkarliq xitayning pakistan'gha iqtisadiy jehettin yardem bérishi, shundaqla “Bir belwagh bir yol” qurulushi arqiliq pakistanning hul mu'essese qurulushigha meblegh sélishidin bashqa yene pakistan bilen xitayning her ikkisi üchün tolimu zörür bolghan siyasiy jughrapiyelik éhtiyajnimu asas qilghan halda rawajlan'ghan. Bu xil éhtiyaj tüpeylidin her ikkisi qarshi terepni qollashqa, shu arqiliq qarshi terepning özini hémaye qilishini qolgha keltürishige éhtiyajliq iken. Del shundaq bolghanliqi üchün pakistan bash ministiri imran xanning “Men Uyghurlar duch kéliwatqan nöwettiki ré'alliqning tepsilatidin xewirim yoq iken” déyishidin “Biz Uyghurlar mesilisini xitay hökümiti bilen yépiq halda muzakire qiliwatimiz” déyishigila bir-ikki yil ketken. Shundaq bolghanliqi üchün Uyghur diyaridiki zulumgha pakistan hökümiti hazirghiche süküt qilip kelmekte iken. Yene bir yaqtin pakistan hökümiti pakistan bilen hindistan otturisidiki talash-tartishta turiwatqan keshmir rayonida dawam qiliwatqan musulmanlarning hujumgha uchrash weqeside xelq'arani eyiblsh arqiliq bu mesilini özlirining Uyghurlar mesilisige süküt qilishigha “Qalqan” qiliwalmaqta iken.

Bu qétimqi yighinda söz qilghan yene bir mutexessis washin'gton shehridiki “Yéngi liniye instituti” ning tetqiqatchisi doktur ezim ibrahim boldi. U xitay hökümitining 2019-yili iyul éyida birleshken döletler teshkilatida Uyghur qirghinchiliqi mesilide hasil bolghan 22 dölettin teshkil tapqan xelq'araliq ittipaqqa qarshi öz aldigha 37 döletni seperwer qilip “Xitay ittipaqi” hasil qilghanliqini tekitlesh arqiliq shu waqittila musulman döletlirining mutleq köp qismining xitayni hémaye qilishi achchiq ré'alliqqa aylinip bolghanliqini körsetti. Doktur ezim ibrahimning qarishiche, xitayning Uyghurlargha qirghinchiliq qilishi hemde dunyaning, jümlidin islam dunyasining buninggha süküt qilishi mahiyette xitayning bu xil zulumni özining tesiri yetkenliki jaygha kéngeytishige süküt qilghanliqqa barawer bolidiken. Eger bu hal dawam qilsa téximu köp qirghinchiliq otturigha chiqidiken. Xitay hökümitining küchlük tesiri mewjut bolghan bérmidiki rohin'ga musulmanlirining qirghinchiliqqa uchirishi buningdiki bir janliq misal iken. Yene kélip shi jinping bashchiliqidiki xitay kompartiyesining yigane xitay kimliki asasidiki “Milliy dölet” berpa qilish urunushliri nöwette bu xildiki zulumning Uyghurlardin halqip bashqa milletlerge we dinlargha yéyilishigha yol achmaqta iken. Téximu muhimi bu xil ülgiler aldida démokratiye we kishilik heqlirini yüksek orun'gha qoyup kelgen gherp dunyasi, jümlidin gérmaniyege oxshash qudretlik döletlermu xitay bilen bolidighan milyard-milyard amérika dolliriliq sodining méhridin kéchelmey Uyghurlar mesilisige köz yummaqta iken.

Yighinning muhakime basquchida herqaysi mutexessisler islam dunyasi we bir qisim yawropa döletliri oxshimighan shekillerde xitay hökümiti üchün söz qiliwatqanda xelq'arada buninggha qarshi qandaq pikir éqimini wujutqa keltürüsh, herqaysi el hökümetlirige qandaq bésim qilish qatarliq bir qisim ammiwi chariler heqqide öz qarashlirini bayan qildi.

Yighindin kéyin rehime mehmut xanim radiyomiz ziyaritini qobul qilip, mushu xildiki muhakmiler arqiliq xelq'ara jama'etning bu mesilige bolghan tonushini dawamliq chongqurlashturushning muhimliqini bildürdi. Rehime xanimning qarishiche, xitay hökümiti nöwette Uyghurlarni “Axirqi hel qilish charisi” sheklide yoq qilishni ijra qiliwatqan bolup, bu Uyghurlarning ‍étnik alahidiliki yaki islam étiqadi bilen bek chong alaqisi yoq iken. Chünki xitay hökümiti Uyghurlar bashqa herqandaq diniy étiqadqa egeshken halettimu oxshashla ularni yoqitishtin wazkechmeydiken.

Dunya musulmanliri bilen oxshash halda islamni ulughlap ötken Uyghurlar qirghinchiliqqa duch kelgende islam dunyasidiki yétekchi hakimiyetlerning özliridiki étiqad muqeddeslikini xitayning iqtisadiy tesirige qul qilishqa razi bolushi nöwette xelq'arada köplep muhakime qiliniwatqan témilardin biri bolmaqta iken. Emma bir qisim islam ölimaliri bu halgha qarita “Zulum héchqachan heqni adaqqi yosunda boysunduralighan emes” dep qarimaqta iken.