Mustafa aqyol: “Islam döletliride Uyghurlarning ‛yétim‚ qaldurulushi échinarliq bir ehwal”

Islam teshkilatning xitayning ereb-islam elliri we bashqa musulmanlar jama'itige yumshaq küch ishlitishte eng chong rol oynawatqan orun ikenliki toghrisida ishlen'gen karton. 2020-Yili öktebir.

Amérikaning sabiq tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo 19-yanwar xitayning Uyghurlargha yürgüzüp kelgen jinayitini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighandin kéyin, gherb dunyasi we shundaqla islam döletlirining xitay bilen munasiwetlirini qandaq shekilde dawam qilidighanliqi xelq'araning diqqet nuqtisi bolmaqta.

Amérikaning bu qararning izchilliqi heqqide amérika dölet xewpsizlik organliri öz mewqesini ipadiligen idi. Ularning bayanatchisi bu heqte “Washin'gton közetküchisi” gézitige qilghan sözide: “Jow baydinmu prézidéntliq saylimi mezgilide ‛xitay hökümitining Uyghurlargha séliwatqan zulumliri neq irqiy qirghinchiliqtur. Biz buninggha qet'iy qarshi turimiz, ‚ dégenliki we baydénning bu mesilidiki pozitsiyeside héchqandaq özgirish yoqluqi” ni bildürgen.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissari nuri türkel ependi amérikaning Uyghurlargha qaratqan siyasiti heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Amérika dölet ichide uyghulargha alaqidar siyasetlerni ijra qilish, dölet sirtida ittipaqdashlirini Uyghur mesiliside özi bilen bir septe turushqa teshwiq qiliwatidu. Amérikaning ‛irqiy qirghinchiliq‚ qararidin kéyin, uning ittipaqdashliri ichide xitayning qilmishlirini körmeske séliwélish azlaydu.”

“Irqiy qirghinchiliq” heqqidiki qararning amérika hökümitining yuqiri qatlimida mu'eyyenleshtürülüshi öz nöwitide gherb dunyasidimu zor tesir qozghawatqanliqi melum. 28-Yanwar küni kanada parlaméntida ötküzülgen guwahliq bérish yighinida üch neper parlamént ezasi kanada hökümitini xitayning Uyghurlargha yürgüziwatqan qirghinchiliqigha qarshi turushqa chaqirghan. Bash ministir trudu özining bu mesilini estayidil oyliniwatqanliqini hemde pat yéqinda tégishlik basquchlar arqiliq Uyghur diyaridiki siyasiy basturush heqqide resmiy qarar alidighanliqini qayta-qayta tekitligen.

Melum bolushiche, en'giliye, firansiye qatarliq döletlerning parlamintliridimu Uyghurlargha yürgüzülüwatqan wehshiylikni “Irqiy qirghinchiliq” dep tonush we xitayning bu jinayitini toxtitish chaqiriqi asasliq timélarning biri bolghan.

Yuqirida tilgha alghinimizdek, amérika we bashqa gherb döletlirining xitay bilen tashqiy siyasitide, Uyghur mesilisi asasliq muzakire qilinidighan mesililerning birige aylan'ghan. Undaqta, milliy we diniy kimliki türk we musulman bolghanliqi üchün xitay hakimiyitning basturush nishani boluwatqan Uyghurlar mesiliside, türkiye we pakistan qatarliq islam döletlerning pozitsiyesi qandaq boluwatidu?

“Wal-strét zhurnili” gézitining 1-féwral bergen xewirige asaslan'ghanda, xitay hökümitining türkiyening siyasitige bolghan tesiri barghanséri kücheymektiken.

Toluqsiz melumatlargha qarighanda, türkiyede texminen 50 mingdek Uyghur yashaydighanliqi melum. Uyghurlar bilen til, tarix we medeniyet jehette yéqin baghlinishqa ige bolghan türkiye nurghun yillardin buyan xitayning siyasiy hem diniy ziyankeshlikke uchrap kelgen Uyghurlarning “Panahgahi” bolup kelgen.

Gerche türkiye-xitay arisida 2017-yili tüzülgen “Jinayetchilerni öz-ara ötküzüp bérish kélishimi” téxi resmiy yosunda türkiye parlaméntining maqulluqidin ötmigen bolsimu, emma yiqinqi mezgillerde türkiyede Uyghurlarni térrorluqqa chétip tutqun qilishining köpiyip qilishi Uyghur jama'itini endishige salghan. Közetküchiler enqere bilen béyjing otturisidiki iqtisadiy munasiwetler kücheygenséri bu “Panahgah” ning bixeterlik derijisining töwenlep mangidighanliqini eskertmekte.

Amérikadiki “Kato instituti” namliq siyaset tetqiqat merkizining tetqiqatchisi mustafa aqyol ependi amérika xitayning Uyghurlargha yürgüziwatqan zulumlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighandin kéyin, islam dunyasidiki döletlerning inkasi heqqide mundaq dédi: “Amérikaning we bashqa gherb döletliride otturigha qoyulghan bu ‛irqiy qirghinchliq‚ mesilisi musulman dunyasidimu ochuq otturigha qoyulishi kérek idi. Musulman dunyasi ochuq-ashkara pozitsiyesini ipadilise, xitayni bu qilmishi üchün soraqqa tartish asan bolatti. Chünki, musulmanlar köp yashaydighan döletlerde xitayning nurghun meblighi bar. Emeliyette xitayning eng köngül bölüdighinimu özining iqtisadiy menpe'iti. Xitay musulman döletlirining rehberlirini yénigha tartishqa tirishti we körginimizdek meqsitige yetti. Uyghular mesiliside xitaygha qarshi xelqi'araning bisimni ashurush üchün, musulman dunyasining roli nahayiti muhim. Lékin musulman dunyasining rehberliri bu rolni oynashning ornigha sükütte turush arqiliq bu zulumgha qatnishiwatidu.”

Pakistan bash ministiri imran xan türkiye prézidénti rejep tayyip erdoghan qatarliq musulman dunyasidiki muhim döletlerning bashliqliri özlirini dunyadiki musulmanlarning qoghdighuchisi qilip körsetken. Ular fransiye prézidénti émmanu'él makronning “Islamgha öchmenlik qilish” ni tenqid qilghan؛ féysibukning bash ijra'iye emeldari mark zukérbérgqa ochuq xet élan qilip, islam düshmenlikige a'it mezmunlarning cheklinishini telep qilghan؛ yene musulman rehberlerni birliship, islam düshmenlikige qarshi turushqa chaqirghan.

“Tashqi siyaset” zhurnili aldinqi hepte élan qilghan maqaliside imran xanning Uyghurlar mesilisdiki süküt qilishi heqqide mundaq dep yazidu: “Imran xanning Uyghurlar mesiliside qulaq yopuriwéilishi, uning musulmanlar dunyasidiki ornini töwenlitidu.”

Imran xanning qollighuchiliri uning sükütte turghanliqini “Pakistan-xitay arisidiki ichkiy mesile,” dégen.

Mustafa aqyol ependi musulman dunyasining xitay hakimiyitige yiqinlishishining sewebini mundaq chüshendürdi: “Duniyada amérikaning hemme nersisige nepret bilen qaraydighan we dunyaning siyasitige bu chüshenche bilen pikir qilidighan, amérika xitay bilen qarshilashqanliqi üchün xitayni yaxshi köridighan bir iqim bar. Bu xahish islam dunyasida, bolupmu türkiyede téximu küchlük. Bu xil bir tereplime qarash qarash nahayiti ighir heqsizliqning yüz bérishige we heqisizliqqa kari bolmasliqqa sewep boluwatidu, dep qaraymen.”

Közetküchiler imran xanning “Islam düshmenliki” ni eyibligenliki teqdirleshke erziydighan ish bolsimu, emma uning Uyghurlar mesilisige süküt qilishi pütün musulmanlargha bergen wediside turmighanliq, dep eyiblimekte.

Mustafa aqyol ependi axirida türkiyening Uyghur mesilisi heqqidiki “Jim turuwilish” pozitisiyesini mundaq sherhilidi: “Türkiyening özini xitaygha bunchilik yiqin tutushi we istiratigiye jehettin özini xitaygha yéqinlashturushining eng chong sewebi, yéqinqi besh yildin buyan uning démokratiyedin uzaqiliship mustebit hakimiyetke qarap yüzliniwatqanliqidindur. Islami we milli sezgürlükining yuqiri ikenlikini namayen qilishqa tirishiwatqan partiyeler islam döletlirining hakimiyet béshida turuwatqan mushu mezgilde, Uyghurlarning bunchilik ‛yitim‚ qaldurlushi heqiqetenmu échinarliq bir ehwal.”