Istanbuldiki yighinda Uyghurlarning kishilik hoquq depsendichilikliri küntertipke keltürüldi

10-Dékabir dunya kishilik hoquq ehdinamisi qobul qilin'ghanliqining 75-yili munasiwiti bilen istanbuldiki sherqiy türkistan insan heqliri közitish jem'iyiti qatarliq bir qanche ijtima'iy teshkilatlarning birlikte uyushturushi bilen 10-dékabir “Dunya kishilik hoquq küni we sherqiy türkistan” dégen mezmunda muhakime yighini ötküzüldi.

Muhakime yighin'gha zhurnalist xalis özdémir ependi riyasetchilik qilghan bolup, yighinida istanbuldiki yétimler wexpisi re'isi murat yilmaz, medeniyet uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler bölümi oqutquchisi doktor qadir temiz, lagér shahiti gülbahar jéliluwa qatarliqlar söz qildi.

Yétimler wexpisining re'isi murat yilmaz ependi, “Sherqiy türkistandiki jaza lagérlirining xaraktéri we aqiwetliri” témisida tepsiliy doklat berdi.

Murat yilmaz ependi: “Uyghur diyarining her qandaq bir sheher we yaki yézilirigha barghan teqdirde, her türlük kishilik hoquq depsendichiliklirining yüz bériwatqanliqini uchratqili bolidu” , dédi.

U yene mundaq dédi: “2012-Yili noyabirda shi jinping xitayning dölet re'isi bolup saylan'ghandin kéyin 2013-yili ‛bir belbagh bir yol‚ ish pilanini élan qildi. Buningda tömür yol pilanimu bar idi. Bu, 8 tirilliyon dollar sermaye sélish kérek bolghan bir pilan bolup, béyjingdin bashlap london'gha tutishidighan bu tömür yol pilani 100 din artuq döletni öz ichige alidu, eslide bu pilan xitay uslubidiki mustemlikichilik pilani dések xatalashqan bolmaymiz. Bu pilan élan qilin'ghandin kéyin xitay sherqiy türkistanda chékidin ashqan shiddetlik tedbirlerni qollinishqa bashlidi, buning sewebi bolsa, sherqiy türkistan tarixta musteqil döletler qurghan, özlirining azadliqi we musteqilliqi üchün yüzlerche qétim qozghilip küresh qilghan, xelqi musteqilliq üchün xushalliq bilen jénini pida qilidighan bir jughrapiyelik rayondur. Bu rayonda köp miqdarda yer asti bayliqlar mewjut, bügünki künde xitayning érishiwatqan minéral maddilirining %78 sherqiy türkistandin chiqidu, sherqiy türkistanda köp miqdarda néfit, tebi'iy gaz, kömür qatarliq 138 türlük tebi'iy bayliq chiqidu, bu jughrapiyede shunche köp yer asti tebi'iy bayliqning mewjutluqini esleydighan bolsaqla, bu rayonda néme sewebtin mesile yüz bériwatqanliqini biliwélishqa bolidu” .

Murat yilmaz ependi sözide yene Uyghur diyarining xitayning “Bir belbagh bir yol” pilanining asasiy merkezliridin biri ikenlikini tekitlidi. U, Uyghur élidin bashlan'ghan tömür yollar, 7500 kilométir uzunluqtiki néfit we tebi'iy gaz turuba liniyeliri xitayning ichki ölkilirige tutishidighanliqini bildürdi we “Shi jinping we xitay kommunist partiyesi ilgiri tibet xelqige zulum qilish bilen meshhur bolghan chin chüen'gogha oxshash zalimni sherqiy türkistan'gha partiye sékrétari qilip keltürdi, shuning bilen zulum téximu chékidin ashti” .

Murat yilmaz ependi sözide yene bigunah milyonlarche Uyghurlarning tutqun qilinip türmilerge tashliniwatqanliqini tekitlep mundaq dédi: “Chén chüen'go, sherqiy türkistanda bir yil ichide 100 ming saqchi xadimini ishqa aldi we köp sanda türme we lagérlarni qurup chiqti, 2017-yilidin bashlap köpinche xelq ammisini tutqun qilip bu lagérlargha qamashqa bashlidi. Sherqiy türkistanda her türlük kishilik hoquq depsendichiliklirini körüwalghili bolidu, qanun döletliride insanlar jinayet ötküzgenliki ispatlanmighuche u gunahsiz hésablinidu, insanlarning jinayet sadir qilghanliqi delil-pakit bilen ispatlinip teptish mehkimisi qarar bergendin kéyin jinayetchi tutqun qilinidu, emma sherqiy türkistanda bundaq emes, héch qandaq jinayet sadir qilmighan bigunah insanlar xalighanche tutqun qilinip türmige tashlinidu. Xitay sherqiy türkistanda jinayet sadir qilishning aldini élish siyasiti yürgüzüp, bigunah insanlarni lagér we türmilerge qamaydu, xitaygha nisbeten sherqiy türkistanliqlarning köpinchisi jinayetchi dep qarilidu, shuning üchün milyonlarche insan tutqun qilinip türmilerge we lagérlargha qamiliwatidu, kishiler u yerde özlirining gunahsiz ikenlikini ispatlashqan mejburlinidu” .

Murat yilmaz ependi yene tutqun qilin'ghan Uyghurlarning özlirini qutquzush üchün yol méngish, adwokat tutush, qanun organlirigha erz sunush dégendek heq-hoquqlardin mehrum ikenlikini, ular heqqide sot échilmastinla türmige qamilidighanliqini tekitlidi.

Murat yilmaz ependi sözining axirida, türkiye bilen xitay otturisidiki 2017-yili imzalashqan jinayetchi almashturush kélishimnamisining derhal bikar qilinishi kéreklikini, bu kélishimnamining bek xeterlik ikenlikini, eger bu kélishim türkiye parlaméntining testiqidin ötken teqdirde xitayning türkiyediki köpligen Uyghurlarni qayturup bérishni telep qilidighanliqini, buning aldini élish üchün derhal heriketke ötüsh kéreklikini, awstraliye parlaméntigha oxshash türkiye parlaméntining bu kélishimni bikar qilip exlet sanduqigha tashlishi kéreklikini tekitlidi.

Yighinda söz qilghan xelq'ara munasiwetler mutexessisi doktor qadir temiz ependi, Uyghurlar duch kéliwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirining xatime bérilishi üchün xelq'arada we her qaysi döletlerde jama'et pikiri peyda qilish kéreklikini, jama'et pikiri peyda bolghan döletlerde xelq hökümetlerni heriketke ötüshke mejbur qilidighanliqini, buni emelge ashurush üchün diyasporadiki Uyghur teshkilatlirining ortaq we hemkarliq ichide heriketke ötüshi kéreklikini otturigha qoydi.

Yighinda, lagér shahiti gülbahar xanim lagérgha qamalghan mezgilde körgen azabliq paji'elerni sözlep köz yashlirini tutalmidi.

Bu muhakime yighinni xelq'ara sherqiy türkistan teshkilatliri birliki, xelq'ara musapirlar hoquqliri jem'iyiti, mawi murekkep kulubi, dijital hafize merkizi qatarliq ijtima'iy teshkilatlar qollap quwwetlidi.