Jow baydin xitaygha qarita qandaq siyaset yürgüzüshi mumkin?

Muxbirimiz nur'iman
2021.01.08
Jow baydin xitaygha qarita qandaq siyaset yürgüzüshi mumkin? Amérika prézidéntliqigha saylan'ghan jo baydin qtisad we xizmet guruppisining namzatlirini élan qildi. 2021-Yili 8-yanwar.
REUTERS

Yéngidin saylan'ghan amérika prézidénti jow baydénning wezipige olturghandin kéyin xitaygha qarita qandaq siyaset yürgüzidighanliqi siyasetchiler we anali'izchilarning diqqet nuqtisi bolmaqta.

“Wal-strét zhurnili” gézitining 6-dékabir élan qilghan “Baydén xitaygha qarshi büyük ittipaq qurushni pilanlidi, emma u asan emes” serlewhilik maqaliside, jow baydénning wezipige olturghandin kéyin amérikaning ilgiriki ittipaqdash döletliri bilen bolghan hemkarliqni eslige keltürüp, béyjinggha birlikte keng kölemlik bésim qilishni pilanlawatqanliqi ilgiri sürülgen.

Közetküchiler aldinqi hepte xitayning amérikaning yawropadiki burunqi ittipaqdashliri bilen soda kélishimi tüzüshi xitayning ochuq-ashkara amérika'a riqabet élan qilghanliqi, dep qarashmaqtiken.

Maqalide körsitilishiche, baydén wezipige olturghandin kéyin, xitaygha qarita tramp hökümiti yolgha qoyghan bir qatar qararlarni saqlap qélish yaki ularni emeldin qaldurushni qarar qilishi kérek iken. Ular nyu-york aksiye baziridin xitay télégraf shirketlirini chiqiriwétish, alipay pul tölesh supisini öz ichige alghan xitaygha ulan'ghan epler arqiliq sodilishishni cheklesh we xitaydiki eng chong kompyutér öziki ishlepchiqarghuchi shirket we shuninggha oxshaydighan bashqa shirketlerni qara tizimlikke kirgüzüshni öz ichige alidiken.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissari nuri türkel ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, baydin hökümitining siyasiy yönilishi heqqide mundaq dédi: “Baydén hökümiti hazirqi mewjut hökümetke oxshimaydighan yol tutidu, yeni xelq'arada yalghuz heriket qilmastin, ittipaqdashliri bilen bille heriket qilidu.”

Yawropa ittipaqi yette yilliq söhbettin kéyin, ötken yili 12-ayning axirida xitay bilen ikki tereplik meblegh sélish kélishimini tamamlighan. Analizchilar bu kélishim xitayni amérikaning yéngi hökümiti bilen bolghan riqabette téximu küchlük orun'gha chiqiridu, dep qarishiwatqan bolsimu, nuri türkel ependi bu kélishimge ijabiy qarimaydighanliqini bildürdi.

Xitay emeldarliri béyjingning amérikaning yéngi hökümitini éhtiyatchanliq bilen közitiwatqanliqni, amérika bilen munasiwetni yaxshilashni oylishiwatqan bolsimu, emma xitayning küchini ashurush we iqtisadini güllendürüshni bekrek muhim dep qaraydighanliqini éniq otturigha qoyghan.

Melum bolushiche, xitaygha qarita siyaset belgileshte yene Uyghur, xongkong, tibet mesililirimu baydén hökümitining qararliri échidiki muhim témilar bolup qalghan.

Amérikadiki siyasiy ishlar mutexessisi doktor andérs kor ependi bu heqte mundaq dédi: “Méningche, ular (baydén hökümiti) ning kishilik hoquq mesililiride ayrim siyasetliri bar. Ular xongkongluqlarni qollighan idi. Ishenchlik bir yerdin anglidim, menbesini éytip bérelmeymen, lékin Uyghurlar heqqidimu ijabiy siyasetler yürgüzülidighan oxshaydu. Shunga men amérika xitaygha qarshi qattiq pozitsiyede bolidu, dep qaraymen.”

Xitay hökümiti nechche yildin buyan xelq'araning qattiq tenqid qilishigha qarimay, Uyghur rayoni we xongkong mesilisining xitayning igilik hoquq mesilisi ikenliki, bashqa döletlerning xitayning ichki mesililirige arilashmasliqini éytip, u rayonlarda yürgüzüwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirini dawam qilip kelmekte idi.

Nuri türkel ependi baydén bashchiliqidiki yéngi hökümetning kishilik hoquq mesilisidiki meydani heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Yéngi hökümetning bu mesilide ish béjirish usuli jehette hazirqi hökümettin perqlinishi mumkin, lékin prinsip jehette chong perqlenmeydu. Amérika puqralirining menpe'itige taqilidighan köp saheler Uyghurlargha bérip chétilidu. Shunga Uyghur mesilisi chette qalmaydu. Bizmu hökümet orgini bolush süpitimiz bilen Uyghur mesilisining yéngi hökümetning küntertipide turushini tewsiye qilimiz.”

Andiris kor ependi uzun yillardin buyanqi amérika-xitay munasiwiti heqqidiki tetqiqatlirigha asaslinip turup, yéngi hökümetning xitaygha qarita shu xil siyasetlerni qollinishi toghra, dep qaraydighanliqni otturigha qoydi: “Tiramp hökümiti xitaygha qarita qattiq siyaset yürgüzgen idi, hem shundaq bolushi kérek idi. Baydén bashchiliqidiki yéngi hökümetning bu siyasetni yumshatmasliqini ümid qilimen. Baydin teshkilligen hökümettiki xadimlarmu xitay bilen kélishshining emdi orni qalmighanliqini tekitlewatidu. Xitayda kishilik hoquqni, démokratiyini teshwiq qilish kérek. ‛xitay tehditi‚ din qutulushning birla yoli bar, u bolsimu xitayni pütünley démokratiyileshtürüsh. Diktator hökümet bashta bolidiken, kündin kün'ge küchiyiwatqan iqtisadiy we armiye küchi bilen melum bir dölet yaki rayonningla emes, belki pütün dunyaning démokratisiyesigimu tehdit élip kélidu.”

20-Yanwar wezipige olturushqa teyyarliniwatqan baydén bashchiliqidiki yéngi hökümetning xelq'ara siyasiti, bolupmu xitaygha qarita siyasiy isitratigiyeliri muhajirettiki Uyghurlarning eng köngül bölidighan témisigha aylan'ghan idi. Nuri türkel ependi bu heqte özining tewsiyelirini otturigha qoyup ötti: “Amérikaning qimmet qarishi boyiche éytqanda, Uyghur messilisi bu yéngi hökümette téximu chongqur yer élishi mumkin.”

Klintonning sabiq soda wekili charlin barshéfsiki ilgiri baydin shi jinping bilen uchrashqanda mundaq dep agahlandurghan iken: “Istratégiye jehettin élip éytqanda, siyaset ikki tereplik, rayon xaraktérlik we yershari xaraktérlik bolushi kérek. Bu resim tallash emes, belki murekkep bir manéwir.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.