“Jungxu'a milliti ortaq gewdisi shinjangni chüshinishtiki tipik bir örnek” déyishtiki meqset néme?
2024.04.17

Nöwette Uyghur qatarliq xitay bolmighan milletlerni assimilyatsiye qilip, xitay milliy gewdisige qoshuwétish meqset qilin'ghan xitay kompartiyesining “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” ni teshebbus qilishi shiddet bilen dawamliq türde tekitliniwatqanliqi melum. Mushundaq weziyette, xitay taratqulirida atalmish “Jungxu'a millitining köp xilliqtin bir gewdige aylinishi shinjangni chüshinishtiki tipik bir örnektur” dep jar salghan sepsetiliri diqqet qozghimaqta.
Xitayning “Tengritagh tori” ning 15-aprélda élan qilin'ghan bir maqaliside, xitay kompartiyesining 18-nöwetlik memliketlik qurultiyidin buyan, bash katip shi jinpingning “Ikki omumiy weziyet” ke ehmiyet bérip, jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini berpa qilishning asasliq tüp tézisini otturigha qoyghanliqi tekitlen'gen. Shuningdek, köp xilliqtin bir gewdige aylinishtek bu atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” ning Uyghur élini toluq we etrapliq chüshinishte tipik bir örnek boluwatqanliqi dawrang sélin'ghan.
Maqalide yene munular déyilgen: “Peqet jungxu'a millitining tarixi nuqti'inezirini asas qilghandila, biz shinjangni chüshinip, jungxu'a milliti jümlidin jungxu'a medeniyitining kélip chiqishi we tarixini chüshineleymiz. Chünki, u her qaysi milletlerning köp xilliqtin jungxu'a millitidin ibaret bir gewdige aylinish tarixidur. Shundaqla yene, her qaysi milletlerning birlikke kelgen ulugh wetenni ortaq berpa qilish, tereqqiy qildurush we mustehkemlesh tarixidur. ”
Radiyomizning ziyaritini qobul qilghan amérikada yashawatqan analizchi majü ependi nöwette xitayning Uyghur rayonida yürgüzüwatqan atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi berpa qilish” we “Milletler ara yughuruwétish” tin ibaret milliy assimilyatsiye siyasitini tentene qiliwatqanliqini bildürdi. U bu heqtiki qarshini ipadilep mundaq dédi:
“Bu xildiki pikir-bayanlar mahiyette, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan assimilyatsiye siyasiti we irqiy qirghinchiliqining deslepki basquchida xitayning özliri üchün qolgha keltürgen ghelibisige bolghan xushalliqini ipadileshtur. Bu atalmish xitay medeniyiti, xitay milletchilikining gherbke kéngiyishi hésablinidu. Shundaqla yene, uning kontrolluqidiki barliq rayonlarning xitaylashturulghanliqining namayendisidur. Xitayning bu sepsetiliridin emeliyette xitayning, özlirining irqiy qirghinchiliq basturushining nahayiti ongushluq élip bérilghanliqi we unche köp iqtisadiy meblegh serp qilmaymu hazir Uyghurlar üstidin ghalip kelgenlikidin ibaret tentenisini dawrang séliwatqanliqini körüwélishqa bolidu. Jümlidin xitayning bu teshwiq-terghibatlirigha, xitayning Uyghur élidiki Uyghurlarning irqiy qirghinchiliq siyasitini chüshinip yétip we uninggha boy sunup, özini atalmish jungxu'a millitining bir qismi dep qarashqa bashlighanliqidin isharet bériwatqanliqi nahayiti éniq yoshurun'ghan. ”
Melum bolghinidek, xitay kompartiyesining 20-qurultiyida shi jinping textke chiqqandin buyanqi xitayda izchil teshebbus qilinip kéliwatqan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” yene qayta tekitlen'genidi. Türkiye hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem radiyomizning ziyaritini qobul qilip, bu heqtiki söhbitimizge pikir bayan qildi. U xitayning atalmish “Jungxu'a milliti” atalghusining kélip chiqishi we uning esli uqum menasi heqqide toxtaldi.
Doktor erkin ekrem yene, dunyadiki köp milletlik döletler bilen xitaydin ibaret köp milletlik dölet otturisidiki perqler heqqidiki qarishini ipadilidi.
Xitayning “Tengritagh tori” diki mezkur maqaliside, Uyghur élining sherq we gherb medeniyet almashturushtiki derwaza bolupla qalmastin, belki jungxu'a medeniyitining serxilliqini mujessemleshtürüp, uni janliq namayan qilidighan wasitichi hem merkez ikenliki tilgha élin'ghan. Maqalide yene, Uyghur élining tarixtin buyan köp xil oxshimighan din, medeniyetning érip yughurulup, ortaq mewjut bolup turushtiki endizini shekillendürgenliki eskertilgen. Shuning bilen birge, Uyghur élining yiraq ichki quruqluq rayoni bolush süpiti bilen, nöwette “Bir belbagh bir yol” qurulushining sayiside “Istiqballiq kelgüsi” ge érishkenliki dawrang sélin'ghan.
Qazaqistandiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchi, dunya Uyghur qurultiyining meslihetchisi, tarixchi qehriman ghojamberdi ependimu bu munasiwet bilen radiyomizning mexsus ziyaritini qobul qildi. U xitayning hakimmutleqliq istratégiyesining muhim bir qismi bolghan “Bir belbagh bir yol” qurulushining yoshurun meqsetliri heqqidiki qarishini anglarmenler bilen ortaqliship, mundaq dédi.
Xitayning mezkur maqaliside éytilishiche, jungxu'a medeniyitining kélip chiqish iznaliridin uning Uyghur élidiki barliq milletler medeniyitining yiltizi ikenliki tekshürüp éniqlan'ghan hemde Uyghur élide jungxu'a milliy medeniyiti we tarixining asasini éniq körüshke bolidighanliqi jar sélin'ghan. Shuningdek, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” ning küchiyishini ilgiri sürüshte Uyghur élide téximu körünerlik we ünümlük tedbirlerni qollinish tekitlen'gen.
Doktor erkin ekrem bu heqte söz bolghanda, xitayning nöwette shiddet bilen teshebbus qiliwatqan “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” berpa qilish siyasitining arqa körünüshini sherhlep ötti.
Derweqe, nöwette xitayning “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” ni berpa qilish sho'ari astida omumlashturushqa urunuwatqan xitayning birla “Jungxu'a milliti” , yeni emeliyettiki xitay milliti berpa qilishtek gherizi diqqet tartmaqta.