Канада парламентиниң кишилик һоқуқ комитети хитайниң уйғурларға тутқан муамилисини “ирқий қирғинчилиқ” дәп тонуди

Мухбиримиз әркин
2020.10.22
amerika-kanada-uyghur-mesilisi.jpg Америка вә канаданиң уйғурларни қоллиғанлиқи тоғрилиқ лайиһәләнгән картон.
Yettesu

Канада парламентиниң хәлқара кишилик һоқуқ төвән комитети 21-өктәбир күни бирдәк қарар мақуллап, хитайниң уйғурларға тутқан муамилисини “ирқий қирғинчилиқ” дәп елан қилди шундақла канада һөкүмитини магнитиский кишилик һоқуқ қанунини ишлитип, ирқий қирғинчилиқ қилмишида җавабкарлиқи бар хитай әмәлдарлириға ембарго йүргүзүшкә чақирди. Канада парламентиниң мәзкур комитети хитайниң уйғурларға тутқан муамилисини “ирқий қирғинчилиқ” дәп тонуған тунҗи ғәрб һөкүмәт оргинидур.

Мәзкур комитет чаршәнбә күни елан қилған бу һәқтики баянатида “төвән комитет шинҗаңдики уйғур вә башқа түркий мусулманлириниң хитай һөкүмити тәрипидин зиянкәшликкә учриғанлиқини тәрәддутсиз әйибләйду. Төвән комитетниң 2018-вә 2020-йиллиридики гуваһлиқ йиғинлирида оттуриға қоюлған дәлил-испатларға асасән, төвән комитет хитай компартийәсиниң һәрикитиниң ирқий қирғинчилиқ әһдинамисидики ирқий қирғинчилиқни тәшкил қилғанлиқиға қайил болди” дейилгән.

Мутәхәссисләрниң тәкитлишичә, бу интайин муһим бир тәрәққият болуп, бу, буниңдин кейин техиму әмәлий һәрикәтләрниң йолини ачидикән. Канададики раол волленберг кишилик һоқуқ мәркизиниң сиясий вә программа директори, адвокат бранден силвер 21-өктәбир бу һәқтики зияритимизни қобул қилип мундақ деди: “бу интайин муһим тәрәққият. Бир нуқта наһайити ениқки, бу қарар һәр қайси партийәләрниң бирдәк қоллишиға еришкән сиясий қоллаштур. Сиясий партийәләр бөлүнүп кәткән бир сиясий муһитта уларниң бу нуқтида бирликкә келиши зор мәсилә. Һәр бир сиясий партийә ирқий қирғинчилиқ йүз бериватқанлиқи вә униңға қарши һәрикәт қоллиниш һәққидә ортақ нуқтиға кәлгән. Мән буниң һәқиқий мәнидики һәрикәткә түрткә болидиғанлиқиға ишинимән”.

Канада парламенти хәлқара кишилик һоқуқ төвән комитетиниң қарарида икки нуқта алаһидә диққәт қозғиди. Униңда шәрқий түркистан вә шинҗаң дегән исим тирнақ ичидә тәң ишлитилгән шундақ хитай һөкүмити “қайта-тәрбийәләш мәркәзлири” дәп кәлгән орунлар “җаза лагерлири” дәп аталған. Қарарда йәнә канадани хитайниң шинҗаңдики һәрикитини тәнқид қилипла қалмай, уни “ирқий қирғинчилиқ тәшкил қилиду” дәп етирап қилишқа, иттипақдашлар билән һәмкарлишип, хәлқара көзәткүчиләрниң уйғур елидә тәкшүрүш елип беришини қолға кәлтүрүшкә чақирилған.

Уйғур паалийәтчилириниң тәкитлишичә, канада парламенти төвән комитетиниң қарариниң әһмийити зор болуп, у башқа дөләтләргә үлгә яритип беридикән. Бу сөзләрни канададики уйғур паалийәтчи мәмәт тохти әпәнди 21-өктәбир бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда қилди. Униң қаришичә, башқа дөләтләрниң буниңға әгишиш еһтималлиқи күчлүк икән. У: “вәтинимиздә болған бу зулумниң исминиң қоюлуши гәрчә у йәрдики қурбанлиқларни әслигә кәлтүрмисиму, һеч болмиса зулумниң исми қоюлған болди” деди.

Мәмәт тохтиниң тәкитлишичә, хитай қарардики “қирғинчилиқ” дегән сөзни өзгәртишкә көп һәрикәт қилған болсиму, лекин мувәппәқ болалмиған. Мәмәт тохти: “шу сөзни юмшитишқиму бүгүн җиқ һәрикәт болди. Йәнә бу йәрдә хитай билән тиҗарәт қиливатқан чоң ширкәтләр бар. Уларниң лоби күчи бар. Шуңа хитай һәммә күчини ишқа салди, қирғинчилиқ, дегән сөзни өзгәртиш үчүн, лекин комитет әзалири унимиғачқа өзгәртәлмиди”.

Канада парламентиниң төвән комитети хитайниң канадада турушлуқ әлчиси соң пейву өткән һәптә канада парламенти әзалирини әгәр улар хитайниң һәрикитини “ирқий қирғинчилиқ” дәп етирап қилса, буниң еғир бәдили болидиғанлиқини агаһландуруп арқидинла бу қарарни чиқарди. Канада баш министири терудо өткән җүмә күни соң пейвуниң сөзигә инкас билдүрүп, хоңкоң вә уйғурларниң кишилик һоқуқлириниң дәпсәндә қилинишини давамлиқ тилға алидиғанлиқи, хитайниң “мәҗбурлаш дипломатийәси” гә тез пүкмәйдиғанлиқини билдүргән.

Лекин канада парламент әзалириниң қарариға терудо һөкүмитиниң қандақ инкас қайтуридиғанлиқи мәлум әмәс. Раол волленберг кишилик һоқуқ мәркизидики бранден силверниң тәкитлишичә, канада һөкүмити төвән комитетниң чақириқиға иҗабий инкас қайтуруп, әмәлий һәрикәткә өтүши керәк икән.

Бранден силвер мунда дәйду: “һөкүмәт төвән комитетниң чақириқиға аваз қошуши, һөкүмәт сүпитидә б д т ниң ирқий қирғинчилиққа қарши туруш, униң алдини елиш вә җазалаш әһдинамисидики қануни тәбирлиригә чүшидиған бу қилмишни рәсмий йосунда ирқий қирғинчилиқ, дәп етирап қилиши керәк. Шуниңдәк униңға аваз қошуш билән қалмай, әмәлий һәрикәт қоллиниши, магнитискй қанунини ишқа селиши лазим”.

Канада парламент әзалириниң чақириқида магнитиский қануниниң ишлитилиши алаһидә тәләп қилинип, оттава һөкүмитиниң райондики “уйғур вә башқа түркий хәлқләрниң кишилик һоқуқиниң еғир дәпсәндә қилинишида җавабкарлиқи бар барлиқ хитай һөкүмәт әмәлдарлири” ға ембарго йүргүзүш, уйғур әмгәк көчлирини мәҗбурий ишлитип “пайда еливатқан орун вә шәхсләрни җазалаш мәҗбурий әмгәк мәһсулатлириниң канада базириға киришни чәкләш” қатарлиқ тәләпләр оттуриға қоюлди.

Канада парламенти төвән комитетиниң қарари дәрһал уйғур тәшкилатлириниң алқишиға еришти. Дуня уйғур қурултийи шу күни баянат елан қилип, төвән комитетниң қарари “уйғур кризисиниң еғир вә җиддийликини етирап қилиш йолидики муһим қәдәм” икәнликини билдүрди. Баянатта тәкитлинишичә, “униң ирқий қирғинчилиқ” дәп бекитилиши б д т ниң ирқий қирғинчилиқ әһдинамисидә җиддий вә конкрет тәдбир қоллинип, уйғурларға қаритилған ирқий қирғинчилиқиға хатимә бериштәк әхлақий мәсулийәтни йүкләйдикән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.