Kanada parlaméntining kishilik hoquq komitéti xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini “Irqiy qirghinchiliq” dep tonudi
2020.10.22
Kanada parlaméntining xelq'ara kishilik hoquq töwen komitéti 21-öktebir küni birdek qarar maqullap, xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini “Irqiy qirghinchiliq” dep élan qildi shundaqla kanada hökümitini magnitiskiy kishilik hoquq qanunini ishlitip, irqiy qirghinchiliq qilmishida jawabkarliqi bar xitay emeldarlirigha émbargo yürgüzüshke chaqirdi. Kanada parlaméntining mezkur komitéti xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini “Irqiy qirghinchiliq” dep tonughan tunji gherb hökümet orginidur.
Mezkur komitét charshenbe küni élan qilghan bu heqtiki bayanatida “Töwen komitét shinjangdiki Uyghur we bashqa türkiy musulmanlirining xitay hökümiti teripidin ziyankeshlikke uchrighanliqini tereddutsiz eyibleydu. Töwen komitétning 2018-we 2020-yilliridiki guwahliq yighinlirida otturigha qoyulghan delil-ispatlargha asasen, töwen komitét xitay kompartiyesining herikitining irqiy qirghinchiliq ehdinamisidiki irqiy qirghinchiliqni teshkil qilghanliqigha qayil boldi” déyilgen.
Mutexessislerning tekitlishiche, bu intayin muhim bir tereqqiyat bolup, bu, buningdin kéyin téximu emeliy heriketlerning yolini achidiken. Kanadadiki ra'ol wollénbérg kishilik hoquq merkizining siyasiy we programma diréktori, adwokat brandén silwér 21-öktebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Bu intayin muhim tereqqiyat. Bir nuqta nahayiti éniqki, bu qarar her qaysi partiyelerning birdek qollishigha érishken siyasiy qollashtur. Siyasiy partiyeler bölünüp ketken bir siyasiy muhitta ularning bu nuqtida birlikke kélishi zor mesile. Her bir siyasiy partiye irqiy qirghinchiliq yüz bériwatqanliqi we uninggha qarshi heriket qollinish heqqide ortaq nuqtigha kelgen. Men buning heqiqiy menidiki heriketke türtke bolidighanliqigha ishinimen”.
Kanada parlaménti xelq'ara kishilik hoquq töwen komitétining qararida ikki nuqta alahide diqqet qozghidi. Uningda sherqiy türkistan we shinjang dégen isim tirnaq ichide teng ishlitilgen shundaq xitay hökümiti “Qayta-terbiyelesh merkezliri” dep kelgen orunlar “Jaza lagérliri” dep atalghan. Qararda yene kanadani xitayning shinjangdiki herikitini tenqid qilipla qalmay, uni “Irqiy qirghinchiliq teshkil qilidu” dep étirap qilishqa, ittipaqdashlar bilen hemkarliship, xelq'ara közetküchilerning Uyghur élide tekshürüsh élip bérishini qolgha keltürüshke chaqirilghan.
Uyghur pa'aliyetchilirining tekitlishiche, kanada parlaménti töwen komitétining qararining ehmiyiti zor bolup, u bashqa döletlerge ülge yaritip béridiken. Bu sözlerni kanadadiki Uyghur pa'aliyetchi memet toxti ependi 21-öktebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda qildi. Uning qarishiche, bashqa döletlerning buninggha egishish éhtimalliqi küchlük iken. U: “Wetinimizde bolghan bu zulumning ismining qoyulushi gerche u yerdiki qurbanliqlarni eslige keltürmisimu, héch bolmisa zulumning ismi qoyulghan boldi” dédi.
Memet toxtining tekitlishiche, xitay qarardiki “Qirghinchiliq” dégen sözni özgertishke köp heriket qilghan bolsimu, lékin muweppeq bolalmighan. Memet toxti: “Shu sözni yumshitishqimu bügün jiq heriket boldi. Yene bu yerde xitay bilen tijaret qiliwatqan chong shirketler bar. Ularning lobi küchi bar. Shunga xitay hemme küchini ishqa saldi, qirghinchiliq, dégen sözni özgertish üchün, lékin komitét ezaliri unimighachqa özgertelmidi”.
Kanada parlaméntining töwen komitéti xitayning kanadada turushluq elchisi song péywu ötken hepte kanada parlaménti ezalirini eger ular xitayning herikitini “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilsa, buning éghir bedili bolidighanliqini agahlandurup arqidinla bu qararni chiqardi. Kanada bash ministiri térudo ötken jüme küni song péywuning sözige inkas bildürüp, xongkong we Uyghurlarning kishilik hoquqlirining depsende qilinishini dawamliq tilgha alidighanliqi, xitayning “Mejburlash diplomatiyesi” ge téz pükmeydighanliqini bildürgen.
Lékin kanada parlamént ezalirining qararigha térudo hökümitining qandaq inkas qayturidighanliqi melum emes. Ra'ol wollénbérg kishilik hoquq merkizidiki brandén silwérning tekitlishiche, kanada hökümiti töwen komitétning chaqiriqigha ijabiy inkas qayturup, emeliy heriketke ötüshi kérek iken.
Brandén silwér munda deydu: “Hökümet töwen komitétning chaqiriqigha awaz qoshushi, hökümet süpitide b d t ning irqiy qirghinchiliqqa qarshi turush, uning aldini élish we jazalash ehdinamisidiki qanuni tebirlirige chüshidighan bu qilmishni resmiy yosunda irqiy qirghinchiliq, dep étirap qilishi kérek. Shuningdek uninggha awaz qoshush bilen qalmay, emeliy heriket qollinishi, magnitisky qanunini ishqa sélishi lazim”.
Kanada parlamént ezalirining chaqiriqida magnitiskiy qanunining ishlitilishi alahide telep qilinip, ottawa hökümitining rayondiki “Uyghur we bashqa türkiy xelqlerning kishilik hoquqining éghir depsende qilinishida jawabkarliqi bar barliq xitay hökümet emeldarliri” gha émbargo yürgüzüsh, Uyghur emgek köchlirini mejburiy ishlitip “Payda éliwatqan orun we shexslerni jazalash mejburiy emgek mehsulatlirining kanada bazirigha kirishni cheklesh” qatarliq telepler otturigha qoyuldi.
Kanada parlaménti töwen komitétining qarari derhal Uyghur teshkilatlirining alqishigha érishti. Dunya Uyghur qurultiyi shu küni bayanat élan qilip, töwen komitétning qarari “Uyghur krizisining éghir we jiddiylikini étirap qilish yolidiki muhim qedem” ikenlikini bildürdi. Bayanatta tekitlinishiche, “Uning irqiy qirghinchiliq” dep békitilishi b d t ning irqiy qirghinchiliq ehdinamiside jiddiy we konkrét tedbir qollinip, Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliqigha xatime bérishtek exlaqiy mes'uliyetni yükleydiken.