Xelq'ara kechürüm teshkilati: “Xitayning Uyghurlargha qarita insaniyetke qarshi jinayet sadir qilishni dawamlashturmaqta”

Xelq'ara kechürüm teshkilati élan qilghan “Biz goya urush meydanidiki düshmendek bolup qalduq-xitayning shinjangdiki musulmanlargha qaratqan keng kölemlik tutqun qilish, ten jazasi bérish we ziyankeshlik qilish qilmishliri” mawzuluq doklatining Uyghurche nusxisigha ishlitilgen karton. 2021-Yili 10-iyun.

Dunyadiki nopuzluq kishilik hoquq teshkilatlirining biri bolghan xelq'ara kechürüm teshkilati 28-mart küni özining 2022-yilliq kishilik hoquq doklati élan qilip, xitay hökümitining Uyghurlargha qarita türmige qamash yaki jismaniy erkinliktin éghir derijide mehrum qilish, qiyin-qistaq we ziyankeshlik qilishni ‍öz ichige alghan “Insaniyetke qarshi jinayet” sadir qilishni dawamlashturuwatqanliqini bildürgen.

415 Betlik doklatta dunyadiki 154 dölet we rayonning 2021-we 2022-yilliq kishilik hoquq xatirisige baha bérilgen bolup, doklatta Uyghurlarning weziyiti heqqide alahide toxtalghan. Doklatta körsitilishiche, xitayning ötken bir yilliq kishilik hoquq weziyiti dawamliq nacharlashqan. Kishilik hoquq adwokatliri we pa'aliyetchiler parakendichilikke uchrighan we qorqutulghan, adaletsiz sotlan'ghan, xalighanche, xewersiz, uzun muddet tutup turulghan, pikir erkinliki we bashqa insan heqlirini qollan'ghanliqi ‍üchün qiyin-qistaq we xorlashqa uchrighan.

Doklatta Uyghurlar heqqide mundaq déyilgen: “Hökümet shinjangda yashaydighan musulmanlargha qarita siyasiy ménge yuyush, xalighanche keng kölemlik tutqun qilish, qiyin-qistaq, medeniyet assimilyatsiyesi herikitini dawamlashturdi. Minglighan Uyghur perzentliri ata-aniliridin ayriwétildi.”

Bu, xelq'ara kechürüm teshkilatining ötken yili 6-ayda doklat élan qilip, xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisi “Insaniyetke qarshi jinayet teshkil qilidu” dep jakarlighandin béri, bu xulasini tunji qétim özining yilliq doklatigha kirgüzüshidur. Xelq'ara kechürüm teshkilatining bash katipi agnés kalamard xanimning éytishiche, dunyaning köpiyiwatqan bu xil toqunushlarni hel qilishta yitersiz qélishi téximu chong muqimsizliq we buzghunchiliq keltürüp chiqarghan.

Agnés kallamard doklat élan qilish munasiwiti bilen 28-mart jenubiy afriqaning johannésburg shehiride ‍ötküzülgen axbarat yighinida mundaq dégen: “Men sözümni aldi bilen 2021-yilning köp qirliq merkizi nuqtisidin bashlay. Esli 2021-yili yarilarni saqaytidighan, qayta eslige kélidighan bir yil bolushi kérek idi. Eksiche 2021-yili téximu chongqur barawersizlik we téximu chong muqimsizliqning piltisigha aylinip, kélechek yillar üchün téximu qimmetlik bedellerning asasini sélip qoydi”.

Uning éytishiche, “2022-Yilning deslepki bir qanche éyida yüz bergen hadisiler 2021-yili kishilik hoquq üchün némilerni qilin'ghanliqi we qilishqa tégishlik néme ‍ishlarning qilinmighanliqining biwasite netijisi” iken.

Kallmard xanimning éytishiche, 2021-yili dunyada toqunush, qirghinchiliq, basturush, kishilik hoquq depsendichiliki, musapirlarning qéchishi, xelq'ara qanun'gha xilapliq qilish kücheygen bolsimu, biraq dunya döletliri we b d t xewpsizlik kéngishi buninggha qarita tedbir almighan.

Agnés kallamart: “Semimiylik bilen éytqanda b d t xewpsizlik kéngishini bixetersizlik kéngishi, dep atash toghra. U qayta-qayta birmidiki herbiy özgirish, talibanlarning afghanistanni igilishi, süriyediki izchil dawamlishiwatqan toqunush, isra'il-pelestin toqunushigha chare qollanmidi. U heriket qollanmayla qalmay, bashqa xelq'ara organlarnimu nomussizlarche palech halgha chüshürüp qoydi, shundaqla nechche on yillardin béri küchlük döletlerning jawabkarliqni sürüshtürüshte yitersiz qaldi” dep körsetti. Kallamard xanimning éytishiche, b d t we dunyadiki rehberler insaniyet uchrighan eng éghir krizislargha duch kelgendimu, tedbir qollanmighan.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining doklatta qeyt qilishiche, xitay hökümiti 2021-yili Uyghur élidiki musulmanlarning erkinlikini chekleydighan uzun mezgillik siyasetlirini dawamliq yürgüzgen. Doklatta: “Bu siyasetlerning kishilik hoquqqa köp jehetlerdin xilapliq qilishini, yeni bu: erkinlik, shexsi bixeterlik, shexsi mexpiyetlik, yötkilish erkinliki, pikir, ipade, oylash, wijdan, diniy we étiqad erkinliki, medeniyet turmushigha qatnishish, teng barawerlik hem kemsitmeslikke xilapliq qilishni ‍öz ichige alidu” déyilgen.

Doklatta éytilishiche, “Bu xil xilapliq qilmishliri keng kölemlik we sistémiliq élip bérilip, shinjangdiki milyonlighan Uyghur, qazaq we musulmanlarni asas qilghan bashqa milletlerning kündilik turmushidiki kem bolsa bolmaydighan bir halgha kelgen”.

Lékin Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchilirining éytishiche, xelq'ara kechürüm teshkilatining yéngi doklatida xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini “Insaniyetke qarshi jinayet” dep qayta tekitlishining ehmiyiti zor iken. Kanadadiki “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning diréktori memet toxti 29-mart bu heqtiki ziyaritimizni qobul qildi. Memet toxtining éytishiche, xelq'ara kechürüm teshkilatining doklati “Uyghurlarning hazirqi weziyitini analiz qilishta bir az ré'alliqqa yéqinlashqan.”

Memet toxti yene xitayning yéqinqi yillardiki basturushlar arqiliq “Uyghurlarning maddiy we meniwiy mewjütluqigha qarita özining istratégiyelik nishanlirini birer qur emelge ashurghanliqi”, emdiki nishanini “Meblegh sélish arqiliq xitay nopusini jelp qilidighan bir iqtisadiy merkez berpa qilishqa qaratqanliqi” ni bildürdi.

Xelq'ara kechürüm teshkilati doklatida yene xitay hökümitining 2019-yili 12-ayda jaza lagérlirining taqalghanliqi we barliq puqralarning “Jem'iyetke qaytip kelgenliki” ni jakarlighan bolsimu, lékin “Shinjangda tutqundiki nurghun kishilerning yötkep kétilgenliki yaki dawamliq tutup turiliwatqanliqigha a'it ishenchlik deliller barliqi” ni bildürgen. Doklatta nurghun a'ililerning uruq-tughqanlirining yoqap ketkenlikini dawamliq xewer qilghanliqi, ularning tutqun qilin'ghan, dep qariliwatqanliqi eskertilip, “Xelq'ara kechürüm teshkilati 2019-yildin 2021-yilghiche xitay hökümitining héch bolmidi dégende türmige qamash yaki erkinliktin éghir derijide mehrum qilish, qiyin-qistaq we ziyankeshlik qilish qatarliq jehetlerde insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghanliqigha a'it yekün xaraktérlik delillerni toplidi” déyilgen.