“Kiroran xarabisi” we xitayning arxé'ologiye tonigha oralghan siyasiy qara niyiti

Muxbirimiz méhriban
2022.04.08
“Kiroran xarabisi” we xitayning arxé'ologiye tonigha oralghan siyasiy qara niyiti Tarim oymanliqidiki qedimiy qebristanliqtin qéziwélin'ghan 3000 yilliq tarixqa ige qurughan jeset. 2003-Yili 16-yanwar, béyjing.
REUTERS

6-April küni xitay hökümet taratqulirida “Yoqalghan sirliq qedimiy dölet: dunya jonggoning awazighimu qulaq sélishi kérek” serlewhelik xewer élan qilindi.

Xewerde 1980-yili 4-ayning 14-küni xitay arxé'ologliridin mu shunying qatarliqlarning kichik miren wadisidiki qedimiy qebristanliqtin buningdin 3800 yil burun depne qilin'ghan bir ayalning mukemmel saqlan'ghan jesitini tapqanliqi, bu jesetke “Kroran güzili” dep bérilgenliki, shundaqla bu qétimliq tépilmilarning xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin xitay arxé'ologliri lopnor wadisidin qazghan tunji arxé'ologiyelik netije ikenliki bayan qilin'ghan.

Xewerde yene mundaq déyilgen: “Bundin 100 yil ilgiri séwin hédin we steyin qatarliq yawropa ékispéditsiyechiliri mezkur xarabiliqta buzghunchiliq xaraktérliq qézish élip barghan. Ular lopnurdiki bu xarabiliqtin qézip élip ketken wesiqiler ichide 150 tin artuq xitayche wesiqe mewjut. Ularda ‛lolan‚ dégen xitayche xet 17 jayda uchraydu. Mana buning özila ‛tarixname” dégen eserde tilgha élin'ghan, emma kéyinche ghayib bolghan qedimiy sheher ‛kroran‚ ni ispatlaydu.”

Xewerde yene 1979-1980-yillarda lopnurda qézish élip barghan xitay arxé'ologliridin mu shunying, xu sen qatarliqlarning atalmish töhpiliri alahide tilgha élinip: “Bu qumluqtiki arxé'ologiyelik chong bayqash hésablinidu. Bu dölitimizning arxé'ologiye tarixida kroran xarabiliqini qézishta xitay tetqiqtchiliri bolmasliqtek bir boshluqni toldurdi. Shundaqla ilim sahesining tarim oymanliqididiki qedimki izlar heqqidiki bezi qarashlarni tüzetti,” déyilgen.

Mutexessislerdin amérikadiki musteqil tetqiqatchi arxé'olog qurban weli ependi ziyaritimizni qobul qilip, özining mezkur xewerni toluq oqup chiqqanliqini, emma siyasiy meqsetni chiqish qilghan bu yazmining ilmiy qimmiti töwen, pakitliri yétersiz, roshen siyasiy gherez yoshurun'ghan bir xewer ikenlikini ilgiri sürdi.

Qurban weli ependi, xitay hökümitining séwin hédin, awrél steyin qatarliq chet el arxé'ologliri buningdin yüz yillar burun dunyagha élan qilghan we xulase chiqirip bolghan “Kiroran xarabisi” ni qayta otturigha kötürüp chiqqanliqini, “Kiroran xarabisi” tetqiqatida atalmish “Xitay arxé'ologliriningmu tetqiqat netijisi bar” dep dawrang salghanliqini tilgha aldi.

Qurban weli ependining bildürüshiche, xewerde xitay da'iriliri mezkur xarabiliqtin qéziwélin'ghan xitayche yazma wesiqilerde “Lolan” (楼兰) dégen xitayche xetlerning barliqini qayta kötürüp chiqqan. Uning tekitlishiche, buningdin xitayning sherqiy turkistanni “Ezeldin xitayning ayrilmas bir qismi” dégen sepseteni yene bazargha sélishqa uruniwatqanliqini köriwélish mumkin iken.

Arxé'olog qurban weli yene mezkur xewerde séwin hédin, awril steyin qatarliq dunyagha tonulghan ékispéditsiyechilerning “Buzghunchliq”, “Bulangchiliq” we “Oghriliq” bilen eyiblen'genliki, xitayning 1979-we 1980-yillarda tarim wadisida élip bérilghan arxé'ologiyelik qézishqa qatnashqanlar ichide peqet mu shunying, xu sen qatarliq atalmish xitay arxé'ologliriningla ismini tilgha alghanliqi, shu yillardiki qézishta zor töhpe yaratqan Uyghur arxi'oglirining namini qesten tilgha almighanliqini bayan qilip, buni “Xitay hökümitining ilimge qilghan nomussizliqi” dep körsetti.

Arxé'olog qurban weli ependi yene buningdin 100 yil ilgiri séwin hédin we steyin qatarliq ékispéditsiyechilerni kroran xarabiliqigha bashlap barghan yerlik Uyghur yolbashchilar heqqidimu toxtaldi.

Uning bildürüshiche, bu yolbashchilardin biri lopnurning chara digen yéridiki “Utuq” isimlik bir kishi bolup, siwin hédin, steyin qatarliqlarning kroren sheher xarabisi heqqidiki kitablirida uning ismi “Uduk” dep xatirilen'gen. Kéyin köp qétimliq terjime jeryanida bu isim “Ödek”, hetta “Ördek” dégendek namlargha özgirip ketken iken.

Gérmaniyediki qedimki Uyghur tili we medeniyiti tetqiqatchisi doktur ablet semet ependimu bu heqte mexsus ziyaritimizni qobul qildi. U ötken yüz 100 yildin buyan, lopnurgha ékispéditsiye etretlirini bashlap, qédirip tekshürüsh élip barghan muhim shexsler heqqide toxtaldi.

Uning bildürüshiche, lopnurgha ékispéditsiye etretliri bashlap kirip, qédirip tekshürüsh pa'aliyetliri élip barghanlar ichide shiwitsiyelik swén hédin 1900-1901-yili we 1928-1935 yilliri؛ en'giliyelik awrél steyin 1908-1909-yili we 1910-1911-yilliri؛ amérikaliq xantington 1905-1906-yilliri؛ yapuniyelik tachibana we nomuralar 1906-1907-yilliri we 1914-yili؛ shiwétsiyelik bérgman 1928-yili؛ xitay xu'ang wénbi 1930-yili tekshürüsh élip barghan iken.

Doktur ablet semet ependining bildürüshiche, bulardin bashqa yene 1979-1981-yilliri xitay penler akadémiyesi tarim oymanliqida keng kölemlik tekshürüsh pa'aliyetliri élip barghan. Emma xitay taratquliri élan qilghan mezkur xewerde arxé'ologiyelik tekshürüshke qatnashqan Uyghur arxé'ologliri tilgha élinmighan. Emeliyette eyni yillliri abduqéyum xoja idris abdurusul, qurban weli, dolqun qembiri, israpil yüsüp qatarliq bir ewlat Uyghur arxé'ologlirimu lopnurda tekshürüsh we tetqiqatlar élip barghan iken. Lékin xitay hökümiti kéyinki yillardiki arxé'ologiyege munasiwetlik xewerlerde Uyghur arxé'ologlirining ismini hichqachan tilgha almighan iken.

Xitay taratqulirida élan qilin'ghan “Yoqalghan sirliq qedimiy dölet: dunya jonggoning awazighimu qulaq sélishi kérek” serlewhelik xewer chet ellerdiki xitay pa'aliyetchiliriningmu diqqitini qozghighan.

Amérika chikago uniwérsitétining tekliplik proféssori, adwokat téng byaw epeni, bu xildiki xewer-maqalilerning élan qilinishidiki meqset heqqide toxtaldi. U xitay hökümitining bu arqiliq “Shinjang ezeldin jonggoning bir qismi” dégen teshwiqatini ispatlashqa urunidighanliqini bildürdi.

Téng byaw mundaq dédi: “Buni xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan kontrolluqi we basturushni kücheytishtiki bir xil wastisi déyishke bolidu. Xitay hökümiti ‛shinjang ezeldin jonggoning bir qismi‚ dégenni üzlüksiz teshwiq qilip keldi. Tibet we teywen heqqidimu shundaq teshwiqati bar. Emma bu tarixiy chinliqqa uyghun emes. Shunga xitay hökümiti bu sepsetini ispatlash üchün elwette yalghan tarixni uydurup chiqidu, hetta arxé'ologiyelik qézilmilar heqqidiki yekünlernimu burmilashqa urunidu.”

Téng biyaw ependi yene mundaq dédi: “Xitay shinjangning tarixining u özi dégendek emeslikini obdan bilidu. Ular yene Uyghurlarning kimliki, diniy étiqadi, étnik terkibi, milliy medeniyiti qatarliqlarningmu xitay kompartiyesi belgilep bergendek we arzu qilghandek emeslikini yaxshi bilidu. Shunga ular élan qilghan arxé'ologiyelik doklat, tetqiqat dégenlerning hemmisi xitayning siyasi meqsiti üchün xizmet qilidu. Xitayda eslidinla musteqil ilmiy tetqiqat bolghan emes, bolupmu bezi sezgür mesililer heqqidiki tetqiqatlarning hemmisi siyasiygha boysunidu.”

Téng biyaw yene xitayning türkiy millet bolghan Uyghurlar bilen xitaylar we bashqa milletler ottursidiki tarixiy munasiwetlerni burmilap, he désila “Shinjang ezeldin jonggoning bir qismi” dégen sepseteni bazargha sélishqa aran turidighanliqini tekitlep ötti.

Téng byaw, xitay hökümiti tekitlewatqan atalmish “Jungxu'a milliti” dégen namning ching sulalisining axiri, xitay jumhuriyiti (jungxu'a min'go) dewrining deslepki yilliri xitay milletchisi lyang chichaw teripidin otturigha qoyulghanliqini eskertip ötti. Nöwette xitay kommunist hökümiti atalmish “Jungxu'a milliti” dégen bu uqumni xitaydin bashqa milletler éritip tügitip, tek milletlik xitay berpa qilish üchün qural süpitide paydilanmaqta iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.