Amérika kéngesh palata ezasi bob ménéndéz: “Bügün biz hemmimiz Uyghur bolduq!”

Muxbirimiz erkin
2019.05.23
Bob-Menendez-senator.jpg Sénator bob ménéndiz ependi muxbirning ziyaritini qobul qilmaqta. 2019-Yili 8-yanwar.
AP

Amérikadiki jumhuriyetchi we démokratchi kéngesh palata ezaliri birliship otturigha qoyghan “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” 22‏-may küni kéngesh palatasining tashqi ishlar komitétida awazgha qoyulup, birdek maqullan'ghan. 2‏-Qedemde mezkur qanun layihesi kéngesh palatasining omumiy mejliside awazgha qoyulidu. Mezkur qanun layihesining kéngesh palatasining tashqi ishlar komitétida maqullinishi Uyghur rayonida kishilik hoquqni depsende qiliwatqan xitay emeldarlirini we karxanilirini jawabkarliqqa tartishni ishqa ashurush yolidiki intayin muhim qedem, dep qaralmaqta. “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ning ikki wariyanti bu yil 1‏-ayda amérikining awam we kéngesh palatalirida birla waqitta otturigha qoyulghan idi.

Mezkur qanun layihesi xitay hökümitining 2 milyondek Uyghurni yighiwélish lagérlirigha qamap, ularning diniy étiqadi, medeniyiti, tilini cheklishi, keng kölemlik digital nazaret sistémisi qurup, Uyghurlarni basturushi, Uyghur jem'iyitini omumyüzlük teqib astigha élip, ijtima'iy hayatning barliq sahelirining kontrol qilinishida jawabkarliqi bar xitay emeldarlirini, ulargha yardemleshken xitay karxanilarni jawabkarliqqa tartishni nishan qilidu. Qanun layihesi amérika tashqi ishlar ministirliqida “Shinjang ishliri” ni maslashturghuchi emeldar teyinlesh, tashqi ishlar ministiri “Xelq'ara magnétski qanuni” ni yürgüzüp, Uyghur éli we bashqa rayonlardiki kishilik hoquq depsendichilikige biwasite chétilghan xitay hökümiti we partiyesi ichidiki emeldarlar hem Uyghur aptonom rayonning partiye sékrétari chén chu'en'go qatarliqlargha jaza tedbiri qollinish, amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi (FBI) xitay amérika tupraqlirida amérika puqralirigha salghan tehditler heqqide alaqidar organlarni uchur bilen teminlesh qatarliq mezmunlarni öz ichige alghan.

Kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, mezkur qanun layihesi intayin etrapliq hazirlan'ghan, keng da'irilik mesililerge chétishliq bolup, uning kéngesh palatasining tashqi ishlar komitétida maqullinishi zor ilgirilesh iken. Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümining diréktori sofiye richardson 23‏-may ziyaritimizni qobul qilip, “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ning etrapliq we keng da'irilik mesililerge chétilishtek alahidiliklerge ige ikenlikini bildürdi.

U mundaq deydu: “Xitayning ichi we sirtidiki Uyghurlarni nuqta qilghan keng da'irilik bu qanun layihesining maqullinishi intayin muhim bir qedem. Bu kölemdiki bir qanun burun chiqirilip baqmighan. Bu jehette u tibet sayahet qanuni yaki shimaliy koréyege chiqirilghan qanunlardin perqlinidu. Qanun layihesining hazirqi sheklide qarshi terepke nahayiti etrapliq inkas bildürülgen. U émbargo qoyushtin tartip, muhajirettiki Uyghurlargha tashqi ishla ministirliqida mexsus emeldar teyinleshkiche bolghan keng sahege chétilidu. Uningda yene xitay kishilik hoquq mesilisining bu krizistiki xelq'ara amili tekitlen'gen bolup, bu amérika puqralirigha we amérika karxanilirigha chétilghan. Shunga bu qanun layihesi adettiki qarar layihesige yaki xitayni tenqidlep qoyidighan qanunlargha oxshimaydu. U bu jehette inkasining keskinliki bilen gewdilinidu.”

Analizchilar emdiki mesile mezkur qanun layihesining yene bir wariyantining awam palatasidiki komitétlarda maqullishida qalghanliqini bildürmekte. Amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning re'isi, adwokat nuriy türkelning ilgiri sürüshiche, bu qanunning kéngesh palatasi tashqi ishlar komitétida maqullinishi uning “Ijabiy terepke qarap kétiwatqanliqining béshariti” iken. U 23‏-may ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Uning kéngesh palata tashqi ishlar komitétidin ötüshi nahayiti chong ish. 100 Kéngesh palata ezasining ichidiki 34 eza awaz bérip, komitéttin tosalghusiz ötüshining özila bu qanunning ijabiy terepke qarap kétiwatqanliqining béshariti, dep qaraymen. Emdi bu qanun 100 kéngesh palata ezasining awaz bérishige qoyulidu. Bu arida awam palatasida tonushturulghan HR 648 nusxisi awam palatasining 3 komitétida körülüwatidu. Qanun layihesi bu 3 komitétta maqullansa, awam palatasining nusxisi bilen kéngesh palatasining nusxisi birleshtürülidighan qedem basquchqa kélidu.”

Nuriy türkelning ilgiri sürüshiche, “Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ning awam palatasida ilgirilishi asta bolmaqta iken. U buninggha awam palatasida adem sanining köp bolushi, Uyghurlar heqqide birla waqitta ikki qanun layihesining otturigha qoyulushidek amillarning seweb boluwatqanliqini bildürdi. Awam palatasidiki ikki qanun layihesining birini jumhuriyetchi awam palata ezasi kristofir simit bilen démokratchi awam palata ezasi tam sozéy otturigha qoyghan. Yene bir qanun layihesini démokratchi awam palata ezasi bred shérman sun'ghan. Bred shérmanning qanun layihesi nuqtiliq amérika karxanilirining Uyghur aptonom rayoni bilen soda qilishi shuningdek bu rayondiki kishilik hoquq depsendichilikige qatnashqan xitay shirketlirini chekleshke qaritilghan idi.

Sofiye richardsonning qarishiche, u qanun layihesining yene bir wariyantining awam palatasida maqullinishigha ümidwar qaraydiken. U, qanun layihesining awam palatasida chong qarshiliqqa uchrimasliqi mumkinlikini bildürdi. Sofiye richardson mundaq deydu: “Awam palatasida ular bezi mesililerde muresse qilishning yollirini izdimekte. Men qanun layihesini awam palatasida birer tosqunluqqa yaki chong qarshiliqqa uchraydu, dep qarimaymen. Siz kéngesh palatasigha qarisingiz buni körisiz. Ular mezkur qanun layihesini maqullashta birlikke keldi. Qanun layihesining awam palatasidiki nusxisining keng qollashqa érishiwatqanliqi gewdilik ipadilenmekte. Nurghun mesililerde pikir birliki hasil qilalmaydighan bu kishilerning Uyghur mesiliside bir yerge kélishi Uyghurla duch kéliwatqan krizisining qanchilik éghirliqini étirap qilghanliqtur.”

“Uyghur kishilik hoquq qanun layihesi” ning kéngesh palatasidiki wariyantini jumhuriyetchi kéngesh palata ezasi marko rubiyo bilen démokratchi kéngesh palata ezasi bab menendez sun'ghan idi. Marku rubiyo 22‏-may küni qanun layihesining tashqi ishlar komitétida maqullinishi munasiwiti bilen élan qilghan bayanatida “Shinjangdiki Uyghur we bashqa gholluq musulman az sanliqlargha qaritilghan sistémiliq we mislisiz kishilik hoquq depsendichilikide qoli bar xitay hökümiti we kommunistik partiyesi rehberliridin hésab élish bek kéchikip ketken idi” dégen. Uning ilgiri sürüshiche, “Kéngesh palatasi tashqi ishlar komitéti ikki partiye hemkarliqida tonushturghan Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihesi‚ ni maqullap intayin ehmiyetlik bir qedemni basqan.”

Shu küni démokratik kéngesh palata ezasi bab menendez élan qilghan bayanatida “Bügün hemmeylen Uyghurmiz. Xitay Uyghur puqralirigha séliwatqan qorqunchluq we sistémiliq zulum uniwérsal kishilik hoquq prinsiplirini qedirleydighan barliq insanlargha qilin'ghan ortaq haqaret” dégen. Uning ilgiri sürüshiche, “Béyjingning shinjangda yürgüzüwatqan sistémiliq, kölemlik teqibi insanliqni, insanning hayatini, milliy, diniy we kültural erkinlikni qedirleydighan herqandaq ademni shürkendürüshi kérek” iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.