Kishilik hoquq teshkilatliri yawropa ittipaqidin Uyghur diyari bilen bolghan sodini tekshürüshni telep qildi

Yawropa ittipaqi qanun chiqirip, mejburiy emgek mehsulatlirining yawropa bazirigha kirishini chekleshke teyyarliq qiliwatqan bir waqitta, Uyghur diyarining bu yil yawropa ittipaqi döletlirige chiqarghan éksportining shiddetlik artishi, kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini qozghap, ittipaqning Uyghur diyari bilen bolghan sodisini tekshürüshni kücheytishini telep qilmaqta. Xitay tamozhna da'irilirining yéqinda élan qilghan sanliq melumatliridin melum bolushiche, bu yilning deslepki ikki éyida, Uyghur aptonom rayonining yawropa ittipaqidiki 27 döletke chiqarghan éksport mehsulatlirining miqdari, ötken yilning oxshash mezgilidikidin 217.8 Pirsent artqan. Xewerlerde, bu yil 1-we 2-ayda, Uyghur diyarining yawropa ittipaqi döletlirige yollighan éksport tawarlirining omumi miqdarining 312 milyon dollargha yétip, 2023-yilining 1-we 2-éyigha sélishturghanda zor artish bolghanliqi qeyt qilinmaqta.

Hemmidin diqqet qilarliq nuqtisi, yawropa ittipaqi döletlirige chiqirilghan éksport mehsulatlirining ichide litiyliq iyon bataréyesi, pemidur qiyami we qimmiti tamozhna béji élishqa toshmaydighan erzan bahaliq tawarlarning asasi salmaqni teshkil qilishidur. Halbuki, bu mehsulatlar chet el tetqiqat orunlirining doklatlirida Uyghur mejburiy emgiki merkezleshken saheler, dep qarilip kelgen. “Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining bildürüshiche, Uyghur diyarining yawropa ittipaqigha éksportining shiddetlik artishi, oxshash waqitta xitay-yawropa ittipaqi omumi sodisi 4.1 Pirsent töwenligen bir peytte yüz bermekte iken. Yawropadiki kishilik hoquq teshkilatlirining qeyt qilishiche, yawropa ittipaqidiki organlar mejburiy emgek mehsulatlirini chekleshte deslepki kélishim hasil qilghan bolsimu, biraq yawropadiki bezi hökümetler Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirigha dawamliq köz yummaqtiken.

Gérmaniye “Tehdit astidiki xelqler jem'iyiti” ning qanun ishliri diréktori) Hanno Schedler (hano shedlér 4-mart bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Biz bezi yawropa döletlirining (xitay) kompartiyesi we béyjing hökümiti bilen yaxshi munasiwetni saqlap kéliwatqanliqini bilimiz. Men shuni éytalaymenki, bu döletler, jümlidin bu döletlerning tamozhna tarmaqliri shinjang yaki sherqiy türkistandin kéliwatqan mehsulatlargha, shundaqla mejburiy emgekke chétishliq bashqa mallargha yol qoyuwatidu. Toghrisini éytqanda ularning chatiqi bolmaywatidu. ”

Taratqularning xitay tamozhna sanliq melumatliridin neqil keltürüshiche, Uyghur diyarida ishlepchiqirilghan mehsulatlarni eng köp sétiwalghuchi yawropa ittipaqidiki döletler polsha, bélgiye we gollandiye iken. Hano shedlér, yawropa shirketliri, jümlidin gérmaniye shirketliri xitaygha meblegh sélinmisini köpeytiwatqan bir peytte, sherqiy türkistandin import qilin'ghan mehsulatlarning shiddetlik köpiyishi heyran qalarliq emeslikini bildürdi.

Hano shedlér mundaq dédi: “Hetta gérmaniyedimu, chong kölemlik gérmaniye shirketlirining xitay bazirigha misli körülmigen rewishte meblegh séliwatqanliqi we xitay shirketliri bilen birleshme soda hemkarliq türlirini élip bériwatqanliqini bilimiz. Bundaq ehwalda, shinjang yaki sherqiy türkistandin import qilinidighan mehsulatlarning shiddetlik artishi heyran qalarliq emes. Chünki, nurghun mehsulatlarning meblegh sélinmisi yawropadin kelmekte.”

Xitay-yawropa omumi soda miqdarida töwenlesh bolghan bolsimu, emma Uyghur diyarining yawropa ittipaqigha qaratqan éksportining artishi, yawropa ittipaqi xitayning tokluq aptomobil ishlepchiqirishigha qoshumche yardem bérishini tekshürüwatqan bir waqitta yür bergen. “Jenubiy xitay etigenlik pochtisi” gézitining qeyt qilishiche, bu yilning deslepki ikki éyida, xitayning yawropa ittipaqi bazirigha tokluq aptomobil éksport qilishi 32 pirsent aziyish bilen bir waqitta, küntaxta bataréyesining éksportimu 54. 3 Pirsent töwenligen. Xewerlerde, bu, yawropa ittipaqining xitay sana'et ishlepchiqirishigha döletning qoshumche yardem bérishini tekshürüshi bilen munasiwetlik ikenliki qeyt qilinmaqta. Amérikadiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning aliy tetqiqatchisi adriyan zénzning körsitishiche, nöwette Uyghur mejburiy emgikige a'it küchlük delliler otturigha chiqqan bir waqitta, yawropa hökümetliri bu delillerni siyasiy qarargha aylandurushi kérek iken. U, bu heqtiki yéqinqi bir ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Méningche nöwette hökümetlerning, bolupmu yawropa ittipaqigha oxshash hökümetlerning asasi barghanche kücheytmekte. Biraq hazirqi riqabet, bularni delil asasidiki siyasiy heriketke aylandurushtur. Biz bu jehette bezi ilgirileshlerni körüwatimiz. Lékin buninggha (amérikaning) ‛Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni‚ gha oxshash bir qanche yil kétidu. ”

Yawropa parlaménti ötken ayning bashlirida, mejburiy emgek mehsulatlirining yawropa bazirigha kirishini chekleshke a'it qanun layihesi heqqide kélishim hasil qilghan. Bu qanun layiheside xitay yaki Uyghur diyarining ismi tilgha élinmighan bolsimu, biraq özi körünerlik ilgirilesh, dep qaralghan. Adriyan zénzning körsitishiche, bu qanun amérikaning qanunidek küchlük bolmisimu, emma Uyghur mejburiy emgiki mehsulatlirini chekleshtiki muhim qedem iken. Adriyan zénz mundaq deydu: “Nöwette, yawropa ittipaqimu bu basquchni basmaqta. Bu intayin muhim. Chünki shinjangning amérikagha chiqarghan éksporti aziyishqa bashlighan bolsimu, biraq uning yawropagha chiqarghan éksporti köpeymekte. Bu yerde chong boshluq bar bolsimu, emma héch bolmisa ular ilgirilesh hasil qiliwatidu yeni ilgirilesh boldi.”

 Lékin yawropa ittipaqining teyyarliq basquchidiki mejburiy emgek qanun layihesining Uyghur mejburiy emgek mehsulatlirini ünümlük tosushi izchil so'al peyda qilip keldi. Tetqiqatchilar bu qanunning “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” gha éniq qaratmiliqqa ige emeslikini qeyt qilishmaqta. En'gliye hallam shéféld uniwérsitétining héléna kinidi tetqiqat merkizi, mejburiy emgek tetqiqat guruppisining tetqiqatchisi yalqun uluyolning qarishiche, hökümetler Uyghur mejburiy emgikini cheklimekchi bolsa, teminlesh zenjirining eng halqisigha qeder sürüshtürüshi kérek iken. Yalqun uluyol bu sözlerni yéqinda radiyomizning bu heqtiki mexsus ziyaritini qobul qilghanda éytqan.

Gérmaniye “Tehdit astidiki xelqler jem'iyiti” diki hano shédlérning éytishiche, yawropa ittipaqi sherqiy türkistanda ishlepchiqirilghan mehsulatlarni bir terep qilishning ölchimide ortaq nuqtigha kélishning yenila deslepki basquchida turmaqtiken. Hano shédlér, bu nuqtigha tézrek kélish üchün yawropa siyasiyonlirigha téximu qattiq bésim ishlitish kéreklikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Méningche hazir biz éhtiyajliq bolghan nerse, yawropa siyasiyonlirigha téximu köp bésim ishlitishtur. Aldimizda kéliwatqan saylam buning yaxshi pursiti. Yawropa siyasiyonlirigha téximu qattiq bésim ishlitishni chiqish nuqtisi qilip, hazir mewjut bolghan qanunlarni, jümlidin gérmaniye teminlesh zenjiri qanunini téximu ünümlük ishlitishni, shundaqla yawropa ittipaqi teminlesh zenjiri körsetmisining tézrek ijra qilinishini qolgha keltürüsh kérek. ”

Lékin kishilik hoquqni közitish teshkilatining yéqinda élan qilghan doklatida qeyt qilishiche, nöwette, dunya teminlesh zenjirige üzlüksiz kirip kéliwatqan Uyghur mejburiy emgikige baghlinishliq alyumin, polisilikon qatarliq matériyal we mehsulatlarni bayqash pewqul'adde qiyinlashmaqtiken. Doklatta, bu ehwal yawropa ittipaqining mejburiy emgekke chétishliq import-éksport mehsulatlirini chekleshte dölet hamiyliqidiki mejburiy emgekke qarshi konkrét tedbirlerni élishni telep qilidighanliqi tekitlen'gen.