4 - Iyun küni xitayda “Süküt” ichide ötti

Bügün 4 - iyun tyen'enmén oqughuchilar herikiti qanliq basturulghanliqining 25 yilliq xatire küni. Dunyaning hemme jaylirida xitayning yéqinqi zaman tarixidiki qanliq weqe xatirilenmekte, chet'el axbaratliri bu heqtiki xewerlerge keng orun bermekte.

Halbuki, bügün bu qanliq weqege sehne bolghan, oqughuchilarning qipqizil qanliri bilen boyalghan tyen'enmén meydani bolsa jimjit. Etrap peqet qorallan'ghan saqchi we herbiyler bilen liq tolghan. Xitay puqraliri téxi 25 yil aldida yüz bergen bu weqedin ya xewersiz, yaki u heqte sözlishishke jür'iـti yoq. Mana bu ehwal bügün, xitayda téxi özgertishke tégishlik nurghun nerse barliqini kishilik hoquq yaqilighuchilirining semige saldi.

Bundin 25 yil ilgiriki 4 - iyun küni xitay hökümiti buyruq chiqirip, béyjingda démokratiye telep qilip tinch namayish qilghan aliy mektep oqughuchilirini tanka, aptomobil we qoralliq armiyini ishqa sélip turup qanliq basturghan. Meydan'gha basturup kirgen tankilar oqughuchilargha oq chiqarghan, ularni ézip ötken idi. Weqede resmiy bolmighan reqemlerge asaslan'ghanda nechche yüzdin nechche mingghiche oqughuchi ölgen we ghayib bolghan.

Xitay hökümiti oqughuchilarni qanliq basturup, namayishni pak - pakize basturup bolghandin kéyin xitay kompartiyisining qan bilen boyalghan bu tarixini puqralarning ésidin kötürüwétish üchün barliq tedbirlerni ishqa saldi. Gerche weqe bolup aridin 25 yil ötken bolsimu, tyen'enmén weqesi xitaydiki eng sezgür témilarning biri bolup turmaqta. Nurghun yéngi ewladlar bolsa téxi yéqin zamandila bolup ötken bu qanliq weqedin pütünley bixewer. Xitay hökümiti weqening 25 yilliq xatire küni yétip kélishke az qalghan künlerdin bashlapla öktichi zatlargha qaratqan teqipini qattiq chingitip, nurghunlirini hetta tutqun qilghan idi. Xewerlerde éytilishiche, bügün yeni 4 - iyun küni béyjingda tyen'enmén meydani we uninggha nechche kilométir kélidighan etraptiki bixeterlik qattiq chingitilghan, her yerge qorallan'ghan saqchi - eskerler yaki puqrache kiyin'gen saqchilar qoyulghan. En'giliyidiki skaylayn xewer agéntliqining muxbiri mark ston özi xewiride, bügün özige oxshash muxbirlarning tyen'enmén meydani etrapida süretke élishigha, kishilerni ziyaret qilishigha ruxset qilinmighanliqini bildürdi. U xewerni filimge éliwatqanda uning etrapida 4 - 5 neper saqchi xadimi bar idi. Mark ston sözide bügünki tedbirlerning bashqa herqandaq waqittikidin bek qattiqliqini éytti.

Xitay hökümitidin chiriklikni ayaqlashturushni, ochuq - ashkariliqni telep qilip namayish qilghan oqughuchilar tankilar bilen ézilip, oqqa tutulghan bu qanliq weqege sehne bolghan tyen'enmén meydani bügün xitay hökümiti alghan mana mushundaq qattiq tedbirler netijiside jimjit ötti. Emma dunya jama'etchiliki 4 - iyun bashlan'ghan bu qirghinchiliqta hayatidin ayrilghan bir ewlad parlaq yashlarni untup qalmidi. Charshenbe küni axshimi xongkongdiki wiktoriye meydanigha qollirida sham kötürgen 100 mingdin oshuq amma yighilip 4 - iyun weqeside hayatidin ayrilghanlargha teziye bildürdi. Bezi xewer agéntliqliri xongkongdiki bu namayishqa qatnashqanlar sanining 180 mingdin éship ketkenlikini xewer qildi. Namayishchilar xitay hökümitidin öltürülgen oqughuchilar üchün jawab bérishni telep qilghan. Melum bolushiche, bu qétimliq namayishqa qatnashqanlar arisida yashlarning alahide köplüki diqqet tartqan. Xongkong aliy mektep oqughuchilar birleshmisining ezasi dénnis yip muxbirgha “Men we méning sawaqdashlirim 25 yil awwal béyjing oqughuchiliri bashlighan bu heriketning mesh'ilini kötürüshni dawamlashturimiz” dégen.

Bügün yene, amérika, en'giliye qatarliq döletlerdimu türlük xatirilesh pa'aliyetliri boldi. Herqaysi xelq'ara kishilik hoquq organliri bayanatlarni élan qildi. Bügün amérika dölet mejlisining xitay ishliri komitéti tyen'enmén weqesi heqqide mexsus bayanat élan qildi. Ular bayanatida, biz bügün kishilik hoquq üchün ornidin des turghan qehrimanlar basturulghan tragidiyilik weqede hayatidin ayrilghan, ziyankeshlikke uchrighanlar we ularning a'ile - tawabatlirigha teziyimizni bildürimiz, dédi. Dölet mejlis ezaliri bayanatida, xitay hökümitining weqe bolup aridin 25 yil ötsimu, hélihem özining xataliqi bilen yüzlishishni ret qilishi we basturushni dawam qilishi tolimu échinishliq bir ehwal dep körsetti. Ular bayanatida eskertip, oqughuchilar qanliq basturulghan tyen'enmén weqesining xatire küni choqum kishilik hoquq we démokratiyini amérikining xitay bilen bolghan déplomatiyisdiki birinchi nomurluq nishan qilishimiz kéreklikini bizning semimizge salidighan we bizge küch béridighan bir weqe bolushi kérek” dédi.

Bügün yene, birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquq aliy komissari nawi pillay mexsus bayanat berdi. Pillay xanim yazma bayanatida aldi bilen xitay hökümitini yéqindin buyan qolgha élin'ghan aktiplarni, türmidiki barliq wijdan mehbuslirini azad qilishqa chaqirdi. U xitay hökümitini weqege a'it eslmilerni yoqitishqa urunushning ornigha, tarixi xataliqliri bilen yüzlishishi kéreklikini bildürdi. U “Tarixi xataliqlar bilen yüzlishish hergizmu xitay hökümitining iqtisad we bashqa ijtima'iy sahelerde qolgha keltürgen netijilirini kémeytiwetmeydu. Eksiche u, xitay hökümitining kishilik hoquqni kapaletke ige qilish yolida qedem tashlighanliqini körsitip béridu” dédi.

Bügün, amérika hökümiti, yaponiye we teywen hökümetlirimu bayanat élan qilip, xitay hökümitini tyenmén weqeside ziyankeshlikke uchrighanlarning jawabkarliqini üstige élishqa, kishilik hoquqqa hörmet qilishqa chaqirdi.

Emma bügün, en'giliyidiki xitay elchixanisi aldida yüz bergen weqe bolsa, xitay hökümitining pikir erkinliki, puqralarning namayish qilish hoquqigha oxshash eng asasiy hoquqlarni xitay ichidila emes, belki chet'ellerdimu depsende qilishqa urunuwatqanliqini ispatlap berdi we kishilerni qattiq epsuslandurdi. Bügün xelq'ara kechürüm teshkilatining en'giliye ishxanisi 4 - iyun weqesini xatirilesh üchün xitayning en'giliyidiki elchixanisi aldigha tyen'enménda aqqan qanlargha simwol qilin'ghan qizil gül qoyush pa'aliyiti uyushturghan. Kechürüm teshkilatining en'giliye ishxanisi bashliqi keyt allén we xitaydiki siyasiy mehbus wang béngjangning qizi wang tyenna ikkisi qizil gülni qoyuwatqanda elchixana ichidin chiqqan bir xitay xadim bu ikkisini qattiq ittiriwétidu we “Kétinglar” dep waqiraydu. Weqe pa'aliyetni süretke élish üchün kelgen muxbirlar teripidin süretke élinip xewer qilin'ghandin kéyin qattiq inkas qozghidi. Xelq'ara kechürüm teshkilatining bayanatchisi mezkur weqening saqchigha melum qilinidighanliqini bildürdi. Allén xanim weqedin kéyin muxbirlargha söz qilip: “Bu elchixana xadimi bizni intayin qopalliq bilen muxbir - zhurnalistlar turghan terepke qattiq ittiriwetti. Men özemni zorawanliqqa uchridim, dep oylaymen. Men ixtiyarsiz halda xitaydiki puqralar qandaq mu'amile körüwatqandu, dep oylap qaldim. Menche ular bügün heqiqiy yüzini körsetti” dégen.

Eyni waqittiki tyen'enmén oqughuchilar herikitidiki basturushtin saq qalghanlarning biri bolghan wang rénxu'a weqedin qattiq epsuslan'ghanliqini bildürüp “Ular hetta mushu yerdimu zomigerlik qiliwatidu. Mana bu xitay hökümitining dunyagha körsitip turup zorawanliq qilalaydighanliqini körsitip béridu” dégen.

Bügün, xelq'ara kechürüm teshkilati bayanatida yene en'giliye hökümitini bügün tyen'enmén weqesi heqqide bayanat bermidi, dep eyiblidi. Ular “En'giliye hökümitige oxshash mushundaq hökümetlerning jim - jit turuwélishi xitay hökümitining qatilliq qilip turup qutulup kételeydighanliqigha bolghan ishenchisini ashuridu” dédi.