“Shinjangning kishilik hoquq tereqqiyati” aq tashliq kitabi xelq'ara kishilik hoquq organlirini heyran qaldurdi

1- Iyun peyshenbe küni, xitay hökümitining “Shinjangning kishilik hoquq tereqqiyati” namliq aq tashliq kitab élan qilip, 1949-yilidin kéyin bolupmu 18-qurultaydin kéyin Uyghur élining kishilik hoquq weziyitining zor derijide yaxshilan'ghanliqini ilgiri sürüshi, buning eksini dep kéliwatqan xelq'ara kishilik hoquq organlirini qattiq heyran qaldurdi. Undaqta bu teshkilatlar xitayning aq tashliq kitabigha qarita qandaq inkaslarda boldi?

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, xelq'aradiki kishilik hoquq organliri xitay hökümitining Uyghur élida yürgüzüwatqan bésim siyasetlirini qattiq tenqid qiliwatqan bir mezgilde, tünügün yeni 1-iyun küni xitayning dölet kabénti axbarat ishxanisi tuyuqsizla “Shinjangning kishilik hoquq tereqqiyati” namliq aq tashliq kitab élan qilip, Uyghur élida kishilik hoquqni kapaletke ige qilishta zor tereqqiyatlarni qolgha keltürgenlikini ilgiri sürdi. Doklatning kirish qismida mundaq déyilgen :“Xitay 1955-yili shinjangda milliy térritoriyelik aptonomiye tüzümini yolgha qoyup, shinjangdiki her millet xelqning öz - özige xoja bolush hoquqigha yenimu kapaletlik qildi. Xitayda 1978-yili islahat - échiwétish yolgha qoyulghandin buyan, shinjangning iqtisadiy, ijtima'iy tereqqiyati yéngi tarixiy mezgilge qedem qoyup, her millet xelqning insaniy hoquqini kapaletlendürüsh sewiyesi üzlüksiz östürüldi.”

Xitay hökümiti aq tashliq kitabida siyasiy hoquq, puqralar hoquqi, iqtisadiy hoquq, jem'iyet hoquqi, medeniyet hoquqi, muhit hoquqi, diniy étiqad hoquqi, ayallar-balilar, mejruhlar hoquqi qatarliq 8 nuqtida ayrim-ayrim toxtilip, yuqiridiki hoquqlarni toluq kapaletke ige qilghanliqini ilgiri sürgen. Mesilen, xitay hökümiti diniy hoquqlar qismida “Uyghur élidiki xelq ammi'isning normal diniy pa'aliyetliri qanun teripidin qoghdilip, xelqning normal diniy telepliri qanduruldi” dégen we Uyghur élida qur'an - kerimning terjime qilinishini, “Shinjang musulmanliri” zhurnili qurulup, Uyghurche, qazaqche neshr qiliniwatqanliqini, Uyghur we xitay tilidiki islam dini tor béti qurulghanliqi qatarliqlarni yuqiridiki sözige ispat qilip körsetken.

Halbuki, Uyghurlarning diniy hoquqining xitay hökümiti teripidin qattiq cheklime astigha éliniwatqanliqi, kishilik hoquq organliri eng qattiq tenqid qiliwatqan mesililerning biri idi. Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri dériktori sofi richardson bügün radiyomizgha qilghan sözide, özining aq tashliq kitabni körgendin kéyinki héssiyatini mundaq ipadilidi : “Doklatni körgendin kéyin rastini désem kallamgha tunji bolup kelgini-xitayda biz bilmeydighan bashqa shinjangmu barmidu, dégen so'al boldi. Chünki, xitay hökümitining bu doklatta ilgiri sürgenliri mesilen, Uyghur élida puqralarning normal diniy telepliri qandurulup keldi dégen sözi emeliyetni qilchilikmu eks ettürmeydu. Menche, bu doklat xitay hökümitining ölchemliri boyiche qarighandimu saxtipezlik we ghuwaliq bilen tolghan, yene kélip bu, xitay hökümitining pakitlar bilen yüzlishishni qilchilikmu xalimaydighanliqi, xalimighan nersisige jawab bérish meyliningmu yoqluqini körsitip béridighan körünerlik bir doklat.”

Xelq'ara kechürüm teshkilatining tetqiqatchisi williyam ni ependimu bügün “Jenubiy xitay seher géziti” ge qilghan sözide, aq tashliq kitabni ri'alliqtin ayrilip qalghan, dep bahalighan. U,  Uyghur élida islam dinidiki yaghliq chigish, saqal qoyush dégendek adettiki simwollarningmu cheklinidighanliqini, 18 yash astidikilerning diniy pa'aliyet sorunliridin cheklinidighanliqini eskertken.

Xitay hökümiti doklatining medeniy hoquqlar qismida, Uyghur élida milletlerning öz til - yéziqini qollinish mesilisi üstide toxtalghan bolup, uningda mundaq déyilgen : “Milliy til-yéziq shinjangning edliye, memuriyet, ma'arip, axbarat-neshriyatchiliq, radiyo- téléwiziye, alaqe tori, ijtima'iy jama'et ishliri qatarliq sahelerde keng ishlitildi. Hazir shinjangdiki 13 neshriyatta Uyghurche, xenzuche, qazaqche, qizghizche, mongghulche, shibeche alte xil til-yéziqta kitab, ün-sin buyumliri we éléktiron neshr buyumliri neshr qilinidu. 110 Xil gézit ashkara tarqitilidu, buning ichide az sanliq millet yéziqidiki gézit 52 xil... Az sanliq milletler yéziqidiki qerellik zhurnaldin 120 xili bar  shinjang xelq radiyo istansisi hazir Uyghurche, xenzuche, qazaqche, mungghulche, qirghizche besh xil tilda 15 yürüsh radiyo pirogrammisi anglitidu. Shinjang téléwiziye istansisi hazir Uyghurche, xenzuche, qazaqche, qirghizche töt xil tildiki 12 yürüsh téléwiziye pirogrammisi bar...”

Biraq, williyam ni “Jenubiy xitay seher géziti”ge qilghan sözide, yuqiridikige qarshi chiqip “ Xitay hökümiti aq tashliq kitabida kitab-zhurnal, radiyo-téliwiziye we intérnéttiki mezmunlargha  qoyuwatqan cheklimiliridin söz achmaptu. Uning üstige özining pikrini erkin ipade qilghanlarni uzun muddetlik qamaq jazalirigha höküm qiliwatqanliqidin söz achmaptu” dégen.

Sofi richardoson xanim bolsa, sözide xitay hökümitining bu doklatida Uyghur élida yüz bériwatqan eng hel qilghuch mesililerni tilgha almighanliqini bildürdi. U mundaq dédi : “Aq tashliq kitabta balilargha xalighan isim qoyushni cheklesh mesilisi, pasport élishqa qoyulghan cheklimiler we shundaqla hökümet kadirlirining meschitlerge kirishini cheklesh, öktichi pikirler  we namayishchilargha qolliniwatqan zorawanliqlardin söz échilmighan. Jümlidin, Uyghur élidiki eng muhim mesililer doklatta yoq.”

Bügün yene, xelq'ara kechürüm teshkilatining washin'gton ishxanisi bashliqi ti kumar ependimu xitayning aq tashliq kitabigha inkas qayturdi. U mundaq dédi : “Uyghur élida nurghun kishilik hoquq depsendichilikliri yüz bériwatqan turughluq, xitay hökümitining eksni ilgiri sürüshi bizni heyran qaldurdi. Biz bu purset arqiliq shuni éytimizki, bu aq tashliq kitabta ilgiri sürülgenler bizning anglighanlirimiz bilen oxshimaydu. Halbuki, biz Uyghurlargha yürgüzülüwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirini musteqil halda tekshürüp delillep chiqqan.”

Ti kumar ependi sözide yene, xitay hökümitini Uyghurlargha yürgüzüwatqan bundaq siyasetlirini ayaqlashturushqa chaqirip mundaq dédi : “Biz bu purset munasiwiti bilen, xitay hökümitini Uyghurlarning kishilik hoquqini we erkinlikini kapaletke ige qilishqa chaqirimiz. Bolupmu ramizan mezgilide hazir dölet kadirliri we oqughuchilarning roza tutushi cheklendi. Biz xitay hökümitidin buni bikar qilishini ümid qilimiz shundaqla Uyghurlarning öz balilirigha xalighan isimni qoyushigha ruxset qilip, Uyghurlarni diniy we milliy hoquqliridin toluq behriman qilishi kérek”

Xongkongda turushluq “Xitaydiki kishilik hoquqni qoghdighuchilar teshkilati” tetqiqatchisi firanchis éw “Jenubiy xitay seher géziti”ge qilghan sözide Uyghur élidiki weziyetning künsayin nacharliship kétiwatqanliqini bidürüp “Hökümet rayonda qattiq zerbe bérish herikiti nami astida qoral küchini ashurmaqta. U yerde insanlarning erkin sözlesh, dini we milliy hoquqliri, yighilish qilish erkinliki izchil halda ret qilinmaqta” dégen.

Bügün xitayning hökümet awazi hésablinidighan xelq géziti “Aq tashliq kitab” heqqide bir obzor élan qilghan bolup, ular obzorida “Xitay hökümitining bu aq tashliq kitab arqiliq ochuq we özige ishen'gen, hemde semimiy halda dunyagha yüzlinip, shinjangning insaniy hoquq ishlirining herqaysi tereplerde qolgha keltürgen netijilirini etrapliq sherhiligenlikini kökke kötürgen “Aq tashliq kitabta ipadilen'gen bir qatar sanliq melumatlar, bir qatar özgirish we netijiler bizge adilliq we heqqaniyliqning shinjang zéminida namayan bolghanliqini, shinjangdiki her millet xelqi toluq behirliniwatqan izzet-hörmet, erkinlik we barawerlikni körsetti” dep bayan qilghan. Emma sofi xanim buninggha reddiye bérip, “Xitay hökümiti bu aq tashliq kitabini élan qilish arqiliq ri'alliqni, tarixni burmilap, emeliyetni yoshurmaqchi boluwatidu, emma biz rayonda boluwatqanlar heqqide tekshürüsh élip bérishtin, doklat élan qilip, hökümetning mes'uliytini sürüshte qilishtin toxtap qalmaymiz” dédi.