Хитай һөкүмитиниң уйғур ели қатарлиқ җайларда “аваз әвришкиси” йиғиши тәнқидкә учриди

Мухбиримиз ирадә
2017.10.24
bronewik-bronewek-herbiy-qoralliq-tanka-pos.jpg Төт кочида пос туруватқан сақчи вә броневикниң устидин көзитиватқан қораллиқ әскәр. 2014-Йили 17-июл, ақсу.
AP/Ng Han Guan

Америкидики “кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” хитай һөкүмитиниң пуқраларниң аваз әвришкисини йиғиш мәсилиси һәққидә мәхсус бир баянат елан қилди. Хитай һөкүмити йеқиндин буян һәр бир кишигә аит биоистатестикилиқ учурларни амбарлаштуруш хизмитини қаттиқ күчәйтип елип бериватқан болуп, аваз әвришкисини йиғишму әнә шуниң қармиқида икән. Мутәхәссисләр уйғур елини бундақ синақларниң “әң чоң тәҗрибиханиси” қиливатқанлиқини билдүрди.

Хитай һөкүмити уйғур елидә өткән йилидин башлапла паспорт елиш үчүн барған уйғурларниң бармақ вә қол излирини, қан әвришкисини вә аваз әвришкисини йиғишқа башлиған иди. 2016-Йили бортала моңғул аптоном областидики һөкүмәт хизмәтчилириниң хизмитигә аит ашкариланған бир парчә хизмәт доклатидиму “көчмәнләргә даир учур топлашни күчәйтиш үчүн йеңидин 14 аваз әвришкиси топланди” дейилгән. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати уйғур елидики юқиридики мисаллар билән бирликтә йәнә хитайниң гуаңдуң вә әнхуй өлкилик сақчи органлири чиқарған охшаш түрдики уқтурушларни мисал кәлтүрүп туруп, хитай һөкүмитиниң нөвәттә пуқраларниң аваз әвришкилирини йиғип, дөләт бойичә “аваз амбири” шәкилләндүрүватқанлиқини билдүрди.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң 22-өктәбир күни елан қилған доклатидин қариғанда, хитай һөкүмити хитайдики “Iflytek” дәйдиған бир ширкәт билән нишанлиқ кишиләрниң телефон параңлиридики авазини аптоматик һалда пәрқләндүрүдиған бир хил система үстидә һәмкарлишиватқан икән. Хитай һөкүмити миңлиған кишиниң аваз әвришкисини йиғип болған болсиму, әмма һазирғичә қандақ кишиләрниң аваз әвришкиси елинғанлиқи вә бу әвришкиләрниң қандақ орунларда ишлитилидиғанлиқи һәққидә һечқандақ бир қануний асас көрсәтмигән.

Хитайдики сақчи органлири кишиләрниң аваз әвришкисини уларниң қан әвришкиси, бармақ вә қол излири, DNA учури вә шундақла өлчәмлик тартилған баш рәсими билән бирликтә йиғиватқан болуп, бу учурларниң һәммиси кишиниң кимлик номури вә башқа учурлири билән бирләштүрүлүп системилаштурулидикән.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати хитай ишлири бөлүми директори софи ричардсон ханим бүгүн радийомизниң зияритини қобул қилип, хитайдәк бир дөләттә бир кишигә аит шунчә көп учурниң һөкүмәтниң қолида болуши кишини чөчүтиду” деди. У мундақ деди: “хитайға охшаш хусусий учурни қоғдашқа аит бир қанун болмиған вә шундақла һөкүмәтниң хусусий учурларға еришишигә риқабәт елан қилғили болмайдиған бир дөләттә һөкүмәтниң бир киши һәққидә бунчә көп нәрсә билиши кишини қорқутиду. Бәзи кишиләр өзиниң аваз әвришкисиниң һөкүмәтниң қолида икәнликиниму билмәйду. Мәсилән аваз әвришкиси йиғиш мәсилисини алсақ, бу әвришкиләрни хитай һөкүмити бир кишигә вә у кишиниң аилисигә яки тонуш билишлиригә қарши ишлитиши вә қандақтур у кишиниң қанунсиз қилмишлар билән шуғулланғанлиқини илгири сүрүши мумкин.”

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң баянатида көрситилишичә, хитайдики сақчи органлири бу аваз тонуш системисини тор арқилиқ қақти -соқти қилиш җинайити билән шуғуллиниватқанларни вақтида байқаш, зәһәр әткәсчилики, гөрүгә елиш қатарлиқ җинайәтләрни вақтида бир тәрәп қилиш, “террорлуққа қарши туруш” вә “муқимлиқни сақлаш” қа пайдилиқ, дегәнни илгири сүргән. Әмма кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати баянатида, хитай һөкүмитиниң террорлуққа қарши туруш вә муқимлиқни сақлаш дегән аталғуларни тинчлиқпәрвәр өктичи авазларни җимиқтуруш үчүн бир баһанә қилип ишлитип кәлгәнликини нәзәрдә тутқанда, юқиридики бу аваз тонуш системисиниң һөкүмәтни тәнқид қилиш яки тәшкиллиниш сәвәблик қолға чүшүрүлүш еһтималлиқини йәниму ашуридиғанлиқини әскәрткән.

Хитай һөкүмити өткән йилидин буян уйғур елидә “омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүш” дәйдиған бир һәрикәтни башлап, җәнубтики 3 вилайәт, бир областни асас қилип туруп, кишиләрниң бармақ изи, қан әвришкиси елиш, DNA учурлирини йиғип, зор бир биоистатестика учур амбири шәкилләндүрүватқан иди. Техи алдинқи һәптә, уйғур аптоном районлуқ сәһийә-пиланлиқ туғут комитети хәвәр тарқитип, бу йил 7 -айда башланған иккинчи нөвәтлик “омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүши” дә 18милйон 750 миңдин артуқ адәмниң саламәтликини тәкшүрүп, вәзипиниң 99 пирсәнт орунланғанлиқини хәвәр қилған. 1-Нөвәтлик омумий хәлқ “саламәтлик тәкшүрүши” 2016‏-йили сентәбирдә башлинип, бу йил 2‏-айда ахирлашқан. Хитай һөкүмити гәрчә омумий хәлқ “саламәтлик тәкшүрүши” ни хәлқниң кесилини ениқлап, уларниң давалинишиға капаләтлик қилишни мәқсәт қилғанлиқини илгири сүрсиму, бирақ уйғур тәшкилатлири хитайниң һәқсиз омумий хәлқ “саламәтлик тәкшүрүши” ни йолға қоюштики һәқиқий мәқситини уйғурларниң биологийилик учурини топлап, DNA амбири қуруш, бу арқилиқ уйғурларни контрол қилиш” дегәнни илгири сүриду.

Доктор софи ричардсон ханимму сөзидә, уйғур елиниң биоистатестика хизмәтлиридики “әң чоң тәҗрибихана” қилинғанлиқини билдүрди. У мундақ деди: “бизниң бу һәқтики издинишлиримиздә биз шинҗаңниң хитай һөкүмитиниң тәқиб вә назарәт қилишни күчәйтидиған юқиридикидәк пән -техникилирини синақ қилидиған әң чоң бир тәҗрибихана болғанлиқини көрдуқ. Бу, хитай мәркизи һөкүмитиниң кәмситиш характерлик бир тәрәплимиликинила ипадиләп қалмай, әң муһими у, хитай һөкүмитиниң шинҗаңдики йәрлик милләтләрни хитай компартийәсигә вә йәрлик һөкүмәткә садиқ әмәс, дәп қарайдиғанлиқиниң, улардин наһайити еғир дәриҗидә гуманлинидиғанлиқиниң күчлүк испати. Хитай һөкүмити мана мушу көз қараштин йолға чиқип туруп шинҗаңни алаһидә назарәт қилиду.”

Америкидики уйғур кишилик һоқуқ қурулуши тәтқиқатчиси хенрий шаҗески әпәнди болса хитай һөкүмитиниң уйғурларни “гуманлиқ кишиләр” дәп қараштин ваз кечиши керәкликини әскәртти. У мундақ деди :

“нурғун көзәткүчиләр хитай һөкүмитиниң һазир еливатқан бундақ қаттиқ назарәт вә бесим сиясәтлирини ‛бир бәлвағ, бир йол истратегийиси‚ гә мунасивәтлик дәп қарайду. Уйғур ели бу истратегийәниң дәрвазиси болғанлиқи үчүн бу пиланниң бихәтәрликини қоғдаш үчүн уйғурларға қаратқан бесим вә тәқибләшни күчәйткәнликини илгири сүриду. Бу хил көз қараш мәлум дәриҗидә тоғра болуши мумкин. Әмма мениң бу йәрдә әскәртидиғиним, уйғурларниң йиллардин буян районда сиясий һоқуқ җәһәттин, иқтисадий җәһәттин тәңсиз муамилигә учриғанлиқи ениқ бир пакит. Мушундақ икән, бихәтәрлик тәдбирлирини ашуруш мәсилини һәл қилишниң йоли болалмайду. Мәнчә хитай һөкүмити дунядики бир мәсулиятчан дөләт болимән дәйдикән, у һалда у уйғурлардин җүмлидин аз санлиқ милләтләрдин гуманлиништин, уларни өз чегралиридики гумандарлар, гуманлиқ кишиләр дәп қараштин ваз кечип, уларниң авазиға қулақ бериши керәк, дәп ойлаймән”.

Хитай һөкүмити уйғур елидә биоистатестикилиқ учур системисидин башқа йәнә, юқири көрүнүш сүпитигә игә камера, һәрқайси сақчиханиларға тәвә камералардики көрүнүшләрни өз ара ортақлишиш вә шуниңға охшаш башқа нурғун назарәткә мунасивәтлик юқири техникиларниму синақ қилмақта. Хитай һөкүмити һәмкарлишиватқан “Iflytek” ширкити хитайдики аваз тонуш техникисиға мунасивәтлик техника мәһсулатлириниң 80 пирсәнтини ишләп чиқиридиған ширкәт болуп, у өз тор бетидә ширкитиниң хитай җамаәт хәвпсизлик министирлиқи билән аваз амбири қуруп чиқишта һәмкарлашқанлиқини, шундақла йәнә шинҗаң вә әнхуй сақчи органлирини мушу хил система билән тәминлигәнликини илгири сүргән. Улар йәнә ширкитиниң уйғурчә вә тибәтчә қатарлиқ аз санлиқ милләт тиллирини бир тәрәп қилалайдиған “сүний әқил” системлирини ясап чиқалайдиғанлиқини билдүргән. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати баянатида, хитай һөкүмитиниң кишиләрниң биоистатестикилиқ учурлирини йиғиш һәрикитиниң хәлқара қанунларға вә һәтта өз қанунлириғиму хилаплиқини әскәртип, уни дәрһал тохтитишқа чақирған.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.