Uyghur tetqiqatchilar: “Barin rohi Uyghur azadliq herikitige ilham bolup kelmekte”

Barin heqqidiki shahitlar xatirisi asasida yézilghan tarixiy matériyallargha asaslan'ghanda, bundin 27 yil muqeddem, qizilsu oblasti tewesidiki aqtu nahiyisining barin yézisidin zeydin yüsüp bashchiliqidiki déhqanlar yéziliq hökümetke “Pilanliq tughut emeldin qaldurulsun, sherqiy türkistan'gha köchmen yötkesh toxtitilsun, xelqimiz üstidiki séliq mejburiyet toxtitilsun, xitay milletchiliki tügitilsun, ézishke, yoqitishqa xorluqqa qarshi turimiz.” dégendek teleplerni sun'ghan, yene yéziliq hökümetke bésip kirip resmiy naraziliq herikitini bashlighan. Barin déhqanlirining bu naraziliq herikiti kéyin, qoralliq basturushqa kelgen xitay eskerliri bilen 5 kéche-kündüz dawam qilghan qanliq jengge aylan'ghan. 20 Ming etrapida nopusqa ige barin xelqini 22 mingdin artuq esker muhasirige élip barin inqilabi qanliq basturulghan. Inqilab qomandanliri zeydin yüsüp, 26 yash, barin yézisining barin kentidin, barin inqilabining bash qomandani, u 1989-yildin étibaren barin yézisida mexpiy halda “Sherqiy türkistan islam partiyisi” ni qurup, pa'al eza tereqqiy qildurup, qoral-yaragh teyyarlap, “Xelqni meshiqlendürüp, wetenni azad qilip, musteqilliqimizni qolgha keltüreyli” dégen sho'arni yolbashchi qilghan. 1990-Yili 4-ayning 5-küni yéziliq hökümetke hujum qilishqa qomandanliq qiliwatqanda neq meydanda oq tégip qurban bolghan.

Barin inqilabining zeydin yüsüp bashchiliqidiki mujahidlarning sani 500 etrapida bolup, bulardin zeydin yüsüp, is'haq hoshur, muhemmed turdi, muhemmed tursun qatarliq 107 nepiri qarshiliq körsitish jéngide xitay eskerliri teripidin étip tashlan'ghan, 289 kishi tutqun qilin'ghan. Emma toluq bolmighan melumatlargha qarighanda, xitay hökümitining barin yézisida élip barghan qoralliq tinchitish herikitide pütün barin yézisidiki xelqning,meyli inqilabqa qatnashqan yaki qatnashmighan bolushidin qet'iynezer, hetta bigunah ayal we balilarningmu oqqa tutulghanliqi, barin yézisi we bashqa yézilardinmu ikki mingdin köprek kishining tutqun qilin'ghanliqi körsitilgen.

Xitay hökümitining barin we etraptiki yézilarda élip barghan milliy bölgünchilikke qarshi siyasiy öginish, mezkur qozghilang we qozghilangchilarni qarilash, tenqidlesh heriketliri hemde hazirghiche dawam qiliwatqan qattiq basturush heriketliri gerche barinliqlarni, “Öz yézisida xitay hakimiyitige qarshi yüz bergen bu qozghilang we basturush heqqide söz achmasliqqa mejbur qilghan bolsimu, emma chet yaqidiki bu kichik yézida yüz bergen bu pewqul'adde weqe we shu dewr ularning chekken riyazetliri barinliqlarning yadidin héch chiqmaydu. Barin inqilabchiliri, shéhitliri hélihem Uyghurlar teripidin eslinip kelmekte.”

Barindiki basturush jinayetliri seweblik xelq'ara jem'iyetmu xitayni eyiblep keldi. Xelq'ara kechürüm teshkilatimu 18 yil ilgiri yeni 1999-yili Uyghurlarning insan heqliri heqqide 92 betlik mexsus doklat élan qilip, xitayning barin inqilabini basturush jeryanida Uyghurlar üstidin élip barghan insan heqliri depsendichiliklirini üstige élish we Uyghurlargha qaratqan keng kölemlik insan heqliri depsendichiliki we basturushlirini toxtitishqa chaqirghan. U doklatta barin heqqide bérilgen melumatlarda, xitay da'irilirining 200 din artuq bigunah insanni tutqun qilip qamaq jazasi élan qilghanliqi, uningdin kéyinmu dawamliq tutqun qilin'ghanlarning nechche minggha yétidighanliqi körsitilgen.

Xitay da'irilirining hökümet matériyallirida, barin weqesige eyni chaghda “Sherqiy türkistan islam partiyisining dölet ichi we sirtidiki bölgünchi küchler bilen birlikte pilanliq élip barghan, zorawanliq, milliy bölgünchilik herikiti” dégendek bahalarni bergen bolsa, 2011-yilidin kéyin barin heqqide ishletken ibarilirige “Térror” atalghusini qoshup, “Islam bayriqini kötürgen bir ochum térrorchilarning élip barghan térrorluq herikiti” dep özgertish kirgüzgenliki melum.

Barinda 27 yil muqeddem yüz bergen bu weqe xitay hökümiti teripidin qanliq tinchitilghandin sirt, ikki yilghiche mexpiy tutulghan. Eyni chaghda bezi shahitlar teripidin weqe tepsilatining türkiyediki sherqiy türkistan teshkilatlirigha yetküzülgenliki we eyni chaghdiki Uyghur musteqilliq herikitining rehbiri eysa yüsüp aliptékin we sherqiy türkistan wexpining bash katipi memtimin hezret qatarliqlar teripidin türkiye hökümiti we metbu'atlargha yetküzülgenliki we dunyagha taralghanliqi melum. Bu heqte biz tepsiliy melumat élip üchün, türkiyediki péshqedem Uyghur pa'aliyetchilerdin hamit köktürk ependige muraji'et qilduq.

Hamit ependining eslimisige qarighanda, eng deslep barin weqesi melum Uyghur sodiger élip kelgen mektüptin ashkara bolghan, mektupta, süret, sherqiy türkistan islam partiyisining xitabnamisi we barin qozghilingining qandaq shekilde élip bérilghanliqi we basturulush jeryanliri heqqide xéli tepsiliy melumatlar bérilgen. Türkiyediki Uyghur teshkilatliri mezkur melumatlar asasida türkiye hökümitige xitay hökümitining Uyghurlar üstidin élip bériwatqan qirghinchiliqlirini toxtitishni telep qilishni iltimas qilghan we metbu'atlarmu bu matériyallardin paydilinip keng türde xewer qilghan. Barin weqesi shundin kéyin xelq'araliq metbu'atlardin orun élip, Uyghur mesilisi tonulushqa bashlighan.

“Bu, Uyghur xelqining musteqilliq dewasini, Uyghur xelqining menggü tiz pükmeydighan bir qehriman millet ikenlikini, sherqiy türkistanning xitay kommunistlirigha, xitay millitige mensup emeslikini pütün dunyagha anglatqan tarixi bir weqe” dep baha bergen hamit köktürk ependi bu weqening “Sherqiy türkistan xelqining milliy musteqilliq rohini oyghatqan tarixi bir weqe bolush süpiti bilen barin inqilabi rohi héchqachan ölmeydu” dep bildürdi.

Barin inqilabigha 27 yil bolghan bügünki kündimu xitay hökümiti Uyghur élining eminlikini, muqimliqini ishqa ashuralmidi déyishke bolidu, hala bügünmu barinni öz ichige alghan rayondiki Uyghurlar zich olturushluq jaylar xitay qoralliq küchlirining herbiy halet yürgüzgen weziyette. Undaqta, barin inqilabi yüz bergen Uyghur éli weziyiti hemde Uyghurlarning arzusida bügün bilen néme perqi bar?

Bu heqtiki so'allirimizgha jawab bergen amérikidiki Uyghur kishilik hoquq programmisining tetqiqatchisi zubeyre shemshidin xanim, barin shéhitlirining eyni chaghda weten, milletning qayghusini, musteqilliqini, özining erkinlikini, hörlükini, ghururini, depsende boluwatqan milliy kimlikini qoghdash üchün özining janliri we malliri bilen shu küreshke atlan'ghanliqini, gerche bar küchi bilen tirkeshken bolsimu, xitay hökümitining bingtu'en we armiyisi teripidin qanliq basturulghanliqini, da'irilerning qarshilashquchilarla emes, pütün barindiki bigunah xelq üstidin qirghinchiliq élip barghanliqini sözlep, hetta bügün'giche xitay hökümitining Uyghurlar üstidin élip bériwatqan bu xil qirghinchiliqining toxtap qalmighanliqini, xitay hökümitining erkinlik arzusidin waz kechmigen Uyghurlarni basturushtek dölet térrorluqini qanunlashturuwatqanliqini bayan qildi we axirida Uyghur xelqining musteqilliq arzusining basturush bilen toxtap qalmaydighanliqini ipadilep “Bésim qanche kücheyse, bu arzu we qarshiliqmu shunche küchiyip baridu” dep bildürdi hemde dunya jama'itini, xitayning Uyghur élini bésiwalghandin buyan élip bériwatqan her bir basturush heriketliri üstidin tekshürüsh élip bérish we xitayni Uyghurlar üstidin élip bériwatqan zorawanliqlirini toxtitishqa chaqirish mejburiyiti barliqini untumasliqqa chaqirdi.