Proféssor éllyot spérlingning Uyghurlar heqqide éytqanliri (1)

Muxbirimiz eziz
2017.07.04
sperling-elliyot-ilham-toxti.jpg Proféssor éllyot spérling béyjinggha xelq'araliq yighin'gha qatnashqili barghanda Uyghur ziyaliysi ilham toxtining öyide söhbette. 2012-Yili, béyjing.
Proféssor Éllyot Spérling ependi teminligen

“Ilham toxti méning yéqim dostum idi!”

Amérikidiki indiyana uniwérsitétining xelq'aragha tonulghan tibetshunas proféssori éllyot spérling hayat waqtida xitay öktichi ziyaliysi tang denxong bilen mexsus söhbette bolghan hemde bu jeryanda Uyghurlar mesilisi, shuningdek Uyghurlar diyaridiki weziyet heqqide toxtalghan. Yéqinda tang denxong radiyomizning ziyaritini qobul qilip, shu qétimqi söhbet hemde bashqa alaqidar mesililer heqqidiki bezi so'allirimizgha jawab berdi.

Uyghurlargha anche tonushluq bolmighan “Éllyot spérling” dégen isim Uyghur ziyaliysi ilham toxti ürümchide menggülük qamaq jazasigha höküm qilin'ghandin kéyin herqaysi axbarat wasitiliride köplep közge chéliqishqa bashlidi. Bolupmu ilham toxtini xelq'araliq insan heqliri mukapatigha namzatliqqa körsitish pa'aliyetliri otturigha chiqqandin kéyin proféssor éllyot spérling bu jehettiki xizmetlerge aktip awaz hemde küch qoshti. Ilham toxtigha “Martin ennals mukapati” bérilgendin kéyin bolsa xelq'aradiki ilham toxtigha munasiwetlik köpligen pa'aliyetlerning hemmisidila dégüdek éllyot spérlingning ismi tilgha élinidighan boldi.

Halbuki bu isim Uyghurlargha emdiletin tonulushqa bashlighanda yeni bu yil 29-yanwarda pénsiyege chiqqinigha anche uzun bolmighan bu kishi nyo york shehiridiki yéngidin sétiwalghan turalghusida yürek késili sewebidin biz bilen menggülükke widalashti. Shu chaghda u 66 yashta idi.

Lékin éllyot spérling emeliyette bir qisim kishiler perez qilghandek insan heqliri pa'aliyetchisi emes, belki ottura asiya tarixi sahesidiki tetqiqatchidur. U wapat bolup uzun ötmey nyu york shehiridiki eng bazarliq torlardin “Kündilik jandarlar” tori xitay mesililiri boyiche tonulghan mutexessis gordon chang bilen merhumning hayati we ilmiy netijiliri heqqide söhbet ötküzgen idi. Shu qétimqi söhbette proféssor spérling heqqidiki bayanlarning bash qismida bérilgen munu mezmunlar anglighuchilargha uning hayati heqqide ixcham uchur béridu:

“Men jon betchélor hazir ‛kündilik jandarlar‚ din sözlewatimen. Emdiki programmimiz alemdin ötken shexslerning hayatigha munasiwetlik eslimige yötkilidu. Bügün biz éllyot spérling heqqide söhbette bolimiz. U 1951-yili yanwar éyida tughulghan bolup, 2017-yili yanwar éyida ushtumtut wapat bolghan. Bu meshhur alim hemmidin bekrek tibetshunasliqta hemde tibet-xitay munasiwitide közge körün'gen. U yene meshhur mak artur mukapatining sahibi. U indiyana uniwérsitéti merkiziy yawro-asiya fakultétining proféssori. Qéni emise, gordon ependi, özingizning éllyot spérling heqqidiki bilidighanliringizni biz bilen ortaqlashsingiz!

Éllyot spérlingning wapati yalghuz tibetler üchünla emes, yene Uyghurlar üchünmu bir zor yoqitish boldi. Uning ilmiy hayati amérikiliqlargha we bashqilargha tibetlerning bextsizlikini, shundaqla tibet tarixini hemde mol mezmunluq tibet medeniyitini tonushturushqa béghishlan'ghan idi. Uning ushtumtut kétip qélishi hemmimizni bekmu chöchütüwetti.”

Merhum proféssor éllyot spérling hayat waqtida xitay yazghuchisi tang denxong xanim özining kelgüsidiki yéziqchiliq pilani üchün uning bilen uzun söhbette bolghan hemde söhbettin sin xatirisi qaldurghan. U yéqinda merhum éllyot spérlingning a'ile-tawabi'atlirining ruxsiti bilen özi sin'gha alghan söhbet xatirisini bizge teqdim qildi. Shuning bilen merhumning Uyghurlar heqqide éytqan, emma metbu'atlarda közge chéliqmaydighan bezi bayanliri bizge ayan boldi.

Ularning söhbiti tebi'iy rewishte Uyghurlarning hazirqi siyasiy weziyiti hemde buninggha alaqidar ehwallardin bashlan'ghan. Proféssor éllyot spérling bu heqte söz bolghanda özining gerche xas Uyghurshunas mutexessis bolmisimu, kespiy xizmet munasiwiti bilen xitaygha xelq'araliq yighinlargha we ilmiy tekshürüshke bérish jeryanida tibetlerge qoshna bolghan Uyghurlarning ehwali bilen melum derijide tonushqanliqini, shu arqiliq ilham toxti bilen dostlashqanliqini tilgha alidu. U bu heqte mundaq dégen:
“Men xitaydiki milletler siyasitige hemde herqaysi milletlerning ehwaligha bekmu qiziqidighan bolsammu, özümni ‛shinjang mesililiri mutexessisi‚ dep éytalmaymen. Emma ilham toxti bekmu muhim bolghan bir shexs. Belkim ilhamning héliqi tor bétini sizmu körgen bolushingiz mumkin. ‛Uyghurbiz‚ tori bekmu ehmiyetlik bir tor bet bolghan idi. Uyghurlar we shinjanggha da'ir köpligen matériyallarni, shuningdek shinjangda hazirning özide néme ishlarning boluwatqanliqini biz shu torbettin bilip turattuq. Tibetlerning ehwali heqqide bashqa torbetlerdin köpligen uchurlarni igileshke mumkin bolghandek ilhamning tor béti mushundaq bir shara'itni yaratqan idi. Shunga ilhamning tor béti Uyghurlar we shinjang rayonidiki mesililerni yorutup bérishte bekmu muhim orun tutqan idi. Ilham heqqidiki ishlar 2009-yillardin bashlap méning diqqitimni tartishqa bashlidi. Bu ilham toxti nezerbendke we teqibge uchrawatqan waqitlar iken. Shu waqitta uning nedilikinimu téxi kishiler anche bilip ketmeydikenduq. Shuning bilen men derhalla shu waqittiki ilham toxtini qoyuwétish murajetnamisigha imza qoydum. 2012-Yiligha kelgende men andin uning bilen biwasite tonushtum we derqemde bolup söhbetleshtim. Shuning bilen biz dost bolduq. Men uni amérikigha kélishke teklip qildim. Yeni uni indiyana uniwérsitétigha kélip bir yilliq ziyaretchi alim bolushqa teklip qildim. Emma shuningdin kéyin u béyjing ayrodromida qolgha élindi we chégradin chiqishi men'i qilindi. Kéyinche qamaqqa höküm qilindi.”

Emma bu dostluq üchün u köp bedel tölidi. Shuning bilen birge kéyinki emeliyet ular otturisidiki dostluqining uzaq dawamlishishigha purset bermidi: shuningdin ikki yil ötkende xitayning amérikidiki bash elchixanisidin éllyot spérling xitaygha bérish wizisi élip béyjing ayrodromigha yétip kelgende ayrodrom saqchiliri uning wizisini neq meydandila bikar qiliwétip uni kelgen ayropilan bilen amérikigha qayturuwetti. Shuningdin kéyin xitayning öz döliti ichidiki ilmiy xadimlarghila emes, belki chet'ellerdiki alimlarghimu soghuq qolini uzitiwatqanliqi yene bir qétim dunya jama'etchilikining diqqitini tartti.

Shuningdin uzaq ötmey amérikidiki “Yéngi jandarlar” tor békiti xitayshunas yazghuchi gordon changning riyasetchilikide bir qétimliq söhbet uyushturup, proféssor spérling bilen uning béyjing sepiri heqqide söhbetleshken. Shu qétim éllyot spérling öz wizisining bikar bolup kétishidiki seweblerning biri qatarida xitay da'irilirining özi bilen ilham otturisidiki alaqining dawam qilishidin, bu alaqining bolsa Uyghurlar heqqidiki témining xelq'arada téximu zor tesir qozghishidin tolimu rahetsiz bolghanliqini tilgha alidu. U bu heqte mundaq deydu:
“Men ilham toxti bilen dostlashqandin kéyin shuning wasitichilikide Uyghurlarning béshigha kéliwatqan dishwarchiliqlarning bezi tepsilatliridin waqip boldum hemde bu jehettiki ehwallargha bekmu qiziqip qaldim. Ilgiri men ilham toghriliq héchnerse bilmeyttim. Emma ashu ikki yilliq alaqe arqiliq uning bilen biwasite tonushluqqa ége boldum hemde uni chüshendim. Méningche shu waqitlarda nezerbendte turuwatqan hemde xitay hökümitining parakendichilikige uchrawatqan ilham toxti toghriliq yazghanlirim hemde uni qollishim shu waqitlardiki xitay hökümiti belgiligen da'iridin halqip ketken oxshaydu. Chünki ilham toxti 2009-yili yazda ürümchide yüz bergen ‛5-iyul weqesi‚ de ghayib bolghan Uyghurlarning izdek soriqini hökümettin toxtimastin sürüshte qildi hemde xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasiy, iqtisadiy, medeniyet jehetlerdiki chetke qéqish herikitini tenqidlidi. Tibetler özlirining xelq'aradiki dunyawi obrazidin hemde xelq'aradiki tibetlerge da'ir keng miqyasliq qiziqishtin paydilinip xitayni tenqidligende xitay hökümiti bu jehettiki mezmunlargha chishini chishlep sewri qilidu. Emma Uyghurlar bu jehette tibetlerdek shara'itqa ége bolmighachqa Uyghurlarning herqandaq naraziliq herikitini xitay da'iriliri derhalla islam térrorluqi bilen baghlaydu.”

Ene shundaq sewebler tüpeylidin proféssor éllyot spérling bilen ilham toxtining dostluqi késip tashlandi. Xitay hökümiti mushu arqiliq ilham toxtining wasitichilikide Uyghurlarning siyasiy, iqtisad we medeniyet jehettiki yeklinish ehwalining tashqi dunyagha anglitilish yolini üzüp tashlimaqchi boldi. Emma Uyghurlardiki “Künni étek bilen yapqili bolmas” dégen atilar sözide éytilghandek buning bir bihude urunush bolghanliqi tézla ayan boldi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.