Uyghur mesilisi gérmaniye parlaméntining küntertipige élindi

Gérmaniye fédératsiye parlaméntining omumi mejlisi 9‏-noyabir küni yighin échip, Uyghurlarning weziyitini muzakirige qoyidu.

Bu gérmaniye fédératsiye parlaméntining tarixida tunji qétim Uyghur mesilisini özining omumiy mejliside muzakirige qoyushidur. Mezkur mesile parlaménttiki yéshillar partiyesi, xristi'an démokratlar ittipaqi qatarliq ongche we solchi siyasiy partiye-guruhlarning birdek qollishi bilen parlaméntning küntertipige élin'ghan.

Lékin gérmaniye parlaménti Uyghur mesilisini resmiy muzakirige qoyushning aldida yéshillar partiyesi we xristi'an démokratlar ittipaqi qatarliq partiye-guruhlarning 10 nechche parlamént ezasi, 4 neper pa'aliyetchi we mutexessisni teklip qilip, ularning nöwettiki Uyghur weziyiti, lagérlar mesilisi we gérmaniyening qandaq qilishi kérekliki qatarliq mesililerdiki doklati hem teklip-pikirlirini alghan.

Gérmaniye “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” ning re'isi ulrix dél''us gérmaniye parlaméntidiki yighinda doklat bergen shexslerning biri. U charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, bügünki yighinning siyasiy partiye-guruhlardin halqighan intayin utuqluq yighin bolghanliqini bildürdi. U mundaq deydu: “Bügünki pa'aliyet konsérwatiplar we yéshillar partiyesidikiler teripidin uyushturuldi. Nahayiti yaxshi yighin boldi. Chünki, bu yighinni peqet birla siyasiy partiye orunlashturghan emes. Yighin nahayiti ünümlük, ijabiy boldi. Yighin'gha tashqi ishlar ministirliqidikiler kélip qatnashti. Nahayiti muhim bir yighin boldi, déyishke bolidu”.

Ulrix dél'usning bildürüshiche, u yighinda yene Uyghurlarning weziyiti we lagérdikilerning ehwali heqqide doklat bergen. U radiyomizgha bergen uchurida “Lagérlarning sherqiy türkistandiki Uyghur we bashqa xelqler üchün némidin dérek béridighanliqini chüshendürdüm” dédi.

Ulrix dél''us mundaq deydu: “Méning doklatim bir tereptin nuqtiliq halda lagérlarda néme ishlarning yüzbériwatqanliqigha yighinchaqlandi. Men lagérlar pütün körünüshning peqet bir parchisi ikenliki, lagérdikilerdin bashqa yene bir milyon 300 ming kishining kündilik yaki kechlik qayta-terbiyeleshke qatnishidighanliqi, buning sherqiy türkistandiki Uyghur we qazaq xelqi üchün némidin dérek béridighanliqini chüshendürüshke tirishtim. Méning u yerdiki ehwalni gérmaniyening bezi rayonlirigha sélishturushum ulargha qattiq tesir qilghandek boldi. Bizning töwenki saksoniye ölkisining 8 milyon 200 ming ahalisi bar. Bu gérmaniye nopusining 10 din birini teshkil qilidu. Men parlamént ezalirigha töwenki saksoniyening pütün ahalisi Uyghur rayonidikidek lagérlargha qamalsa qandaq bolidighanliqini tesewwur qilip béqinglar, shuningdila shinjangda néme ish boluwatqanliqini hés qilisiler, dédim”.

Bu yighin parlaménttiki libéral partiye-yéshillarning parlamént ezasi margarét bawzé xanimning sahibxaniliqida ötküzülgen bolup, yighinda yene Uyghur pa'aliyetchi, ilham toxtini qollash guruppisining mes'uli enwerjan ependi, firansiyelik xitayshunas, yazghuchi mariy xolzmen xanim, firansiyelik sabiq diplomat ju'an menu'él nadal lapaz doklat bergen.

Enwerjan ependining bildürüshiche, u, yighinda xitayning erkin dunyagha xiris qiliwatqanliqi, özining qimmet qarishini gherbke kéngeytiwatqanliqini agahlandurup, parlamént ezalirini Uyghurlarning weziyitige jiddiy köngül bölüshke ündigen. U charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Men yighinning béshida söz élip dédimki, xitay döliti insan heqlirige hörmet qilidu, démokratlishidu, erkinlishidu, dégen ümid bilen dunya soda teshkilatigha élindi. Aridin 10 yil ötkendin kéyin ilham ependidek biri chiqip, tinchliq, insanperwerlik bilen mesilini qanunlar asasida hel qilayli, dégen teklipni otturigha qoyghanliqi üchün muddetsiz qamaq jazasi bérildi. Xitay hökümiti erkin dunyagha kéngiyishke, özining köz qarishini erkin dunyagha qobul qildurushqa tirishmaqta. Bundaq shara'itta gérmaniye parlamént ezalirigha biz Uyghur xelqining béshidiki zulum heqqide melumat bérishni layiq körduq, dep söz qildim”.

Yighinda yene gérmaniyening Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikige qarshi qandaq tedbirlerni élish mesilisi muzakire qilin'ghan. Enwerjan ependining qeyt qilishiche, parlamént ezaliri 9‏-noyabirdiki omumiy parlamént yighinida bu mesilini muzakire qilidighanliqini bildürgen.

Enwerjan: “Yighinda konkrét néme qilalaymiz, néme qilish mumkin, dégen so'allar chüshti. Kishilik hoquqni qoghdash mesiliside buni tenqid qilip qoyupla qarap turmastin, buning aqiwetlirigimu qaraydighan, mawuni mundaq qilmisang, biz mani mundaq qilimiz, dégen yéngi bir yolgha kirishimiz kérek. Bolmisa xitay hökümiti agahlandurushni anglimaydiken. Shunga, yéngi yol izdishimiz kérek we bu mesilini ögünlükke gérmaniye parlaméntida bolidighan omumi muhakime yighinida buni etrapliq körüp chiqimiz, tekliplirimizni otturigha qoyimiz, dégen sözlishishler boldi”.

Lékin, “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” ning re'isi ulrix déli'usning ilgiri sürüshiche, gérmaniyening xitaygha qarshi bezi keskin jazalash tedbirlirini élish mumkinchiliki bek cheklik iken. U gérmaniyening amérikiningkige oxshash tayan'ghudek bir qanuni yoqlighini bildürdi.

Déli'us mundaq deydu: “Émbargo qoyush mesilisige kelsek bu bek müshkül. Xelq'ara kechürüm teshkilatining tünügünki yighinida beziler shinjangning kompartiye sékrétari(chén chüen'go) ni gérmaniyede qarshi élinmaydighan adem, dep élan qilishni otturigha qoydi. Biraq bu gérmaniyede bek müshkül. Chünki, hazirqi éghir kishilik hoquq depsendichiliki partiye sékrétarining shexsiy qarari bilen bolmaywatidu. Belki, xitay rehberlikining qarari bilen boluwatidu. Uning üstige buni ijra qilish bashqa bir mesile. Chünki, gérmaniyening weziyiti amérikigha oxshimaydu. Bizning amérikiningkidek undaq qilishqa tayan'ghudek bir qanunimiz yoq.”

Lékin déli'us ependining qarishiche, gérmaniye amérika qatarliq döletler bilen xitayning kishilik hoquq depsendichilikige birge qarshi turalaydiken. 7‏-Noyabir küni etigenlik nashta waqtida ötküzülgen gérmaniye parlaméntidiki bu yighinning bir kün aldida gérmaniye wekili xitayni Uyghur rayonidiki “Qanunsiz tutqun qilishqa, xususen Uyghur we bashqa musulmanlarni keng kölemlik qamashqa xatime bérishqa chaqirghan”. Gérmaniye wekili bu sözni b d t kishilik hoquq kéngishining 6‏-noyabir küni ötküzülgen xitay kishilik hoquq xatirisini “Qerellik körüp chiqish” yighinida tekitligen.

Mezkur yighinda amérika, gérmaniye, en'gliye, firansiye, norwégiye qatarliq az dégende 16 dölet xitayni tenqidligen. Lékin xitayning wekili yighinda tenqidlerni ret qilip, özining kishilerge Uyghur rayonidiki terbiyelesh merkezliride “Diniy ashqunluq” qa qarshi kespiy terbiye élip bériwatqanliqini ilgiri sürgen idi.