Ilham toxti: men junggo hökümitidin heqqaniyet telep qildim, jinayitim yoq!

Muxbirimiz méhriban
2014.01.31
ilham-toxti-liksiyedin-burun.jpg Ilham toxti ependi léksiyige kirishtin burun sirtni közetmekte. 2010-Yili 12-iyun béyjingda.
AFP

“Méning qiliwatqinim ilmiy yol bilen, tinch yol bilen, qelem arqiliq, siyah arqiliq, diplomatik yollar arqiliq Uyghurlarning kishilik hoquqi, qanuniy hoquqi we aptonomiye hoquqini telep qilish. Undin bashqa barawerlikni telep qilip keldim, meyli ayrim insan bolsun, meyli medeniyet we din bolsun, Uyghurumning mushu jehettiki barawerlikini telep qilip keldim. Junggo hökümitidin heqqaniyetni telep qildim. Men herqandaq zorawan guruppigha qatnashqinim yoq. Men junggoda bir teshkilatmu qurmidim, lékin etrapimda méni qollaydighanlar awudi. Emma junggo hökümiti buningdin yaman gherezde paydilansa bolmaydu.” yuqiriqilar ilham toxti ependining qolgha élinishtin ilgiri radi'omiz muxbirigha dégenliri bolup, eyni chaghda ilham ependi bu söhbetning toluq qismini, eger özi künlerning biride xitay hökümiti teripidin qolgha élinip, da'irilerning uninggha yoq jinayetlerni artip uni qarilisa élan qilishni tapshurghan.

Ilham toxti ependi, 2014-yili 15 yanwar küni béyjingdiki öyidin tutup kétilginige bügün 31-yanwar jüme küni 17 kün boldi. Xitay hökümet da'iriliri ilham ependining qeyerge qamalghanliqi heqqide hazirghiche resmiy bayanat bermigen bolsimu, emma ürümchi sheherlik saqchi idarisi 25-yanwar küni öz torida ilham toxti ependi heqqide bergen xewiride, ilham toxtining Uyghurbiz tori we dersxanida sözligen nutuqlirida bölgünchilik we térrorluqni terghib qilghanliqini ilgiri sürgen we bu xewer yer shari waqti géziti qatarliq xitay metbu'atlirida köpeytilip bérilmekte.

Ilham ependi ilgiri radi'omiz ziyaritini qobul qilghinida, özining her waqit xeter ichide ikenlikini we da'iriler teripidin tuyuqsiz tutqun qilinip qarilinish, özide yoq jinayetler artilish؛ hetta yaman gherezlik kishiler teripidin qest qilinish éhtimali barliqini köp qétim bildürgen idi. Bügün anglighuchilirimizgha sunidighinimiz, ilham ependi qolgha élinishtin ilgiri radi'omiz arqiliq özige köngül bölüwatqan barliq dostlirigha we xitay hökümiti teripidin nöwette uninggha artiliwatqan töhmetler üchün bergen jawabi bolsa kérek.

Söhbetning tepsilati töwende:

Muxbir: qandaq özingiz mushu künlerde, ehwalingiz bek jiddiymu néme?
Ilham toxti: yaman emes, emma hazir etrap bek jiddiychu... Nechche kün boldi mexsus 24 sa'et saqchi mashinisi, undin bashqa dölet bixeterlikining ademliri bir minutmu yénimdin ayrilmay yürüwatidu. Xalagha kirsemmu shundaq. Nazaretchilik bek küchlük hazir. Yéqindin buyan etraptiki balilargha bir-birlep meyli xenzu dostlar bolsun, meyli Uyghur dostlar bolsun, awarichilik awuwatidu. Men qarisam bularda manga nisbeten bir xil yaman niyet bolushi mumkin. Kéyin yaxshi künning yamini kep qalsa dep gep qaldurushni zörür dep bildim.

Muxbir: bolidu..
Ilham toxti: töwendiki gep méning asasliq deydighan gépim. Birinchidin, méning bedinimde hazir héchqandaq késel yoq. Ikki ay burun mektepning tepsiliy tekshürüsh élip bardi. Mangila emes pütkül mekteptiki oqutquchilarning salametliki tekshürüldi. Méning salametlik tekshürgen ehwalimni kompyutér arqiliq béyjingdiki chong doxturxanilarning arxipidin tapqili bolidu. Mende késel yoq. Men bir saghlam adem. Peqet ikkinchi ayning 2-küni(2013-yil démekchi)ayrodromda yürikimge bixeterlik saqchiliri uruwetkini üchün bir mezgil aghrish bolghan, eyni waqitta charchisam aghriytti. Hazir aghrish yoq, men bir pütün saghlam adem. Eger kelgüside men ölüp ketsem, birinchidin késel sewebidin emes, ikkinchidin, men bir Uyghur, men bir ata, men bir er hem biz Uyghurlarning en'eniside ölüwélish en'enisi yoq, men kallamdimu ölüwalghan ademlerni ezeldin töwen körimen. Shunga méning ölüwélishim mumkin emes. Bu birinchi deydighan gépim.

Ikkinchidin, orunlashturghan adwokat manga kérek emes. Orunlashturghan adwokatni qobul qilishim mumkin emes. Méning adwokatim bar, wo'ésérlar, bashqilarmu uqidu. Men choqum adwokat teklip qilimen.

Üchinchidin, eger shu waqitta (men qolgha élin'ghan mezgilde démekchi) méning wijdanimgha, insanliqimgha xilap herqandaq söz bolup qalghan bolsa yeni millitimge paydisiz herqandaq söz bolghan bolsa, bu hergiz méning sözüm emes. Bular qurashturulghan, yalghandin yasalghan yaki men hoshsizlandurulghan ehwalda bolghan söz bolushi mumkin. Men normal shara'itta eger kallamla bolsa, herqandaq qiyin-qistaq, hetta chanalghan shara'ittimu özümning millitige qarshi paydisiz, xa'ini gepni qilishim, heriketni qilishim mumkin emes. Shunglashqa binormal ehwalda bolup qélishi mumkin. Binormal déginim, qiyinchiliqta emes, belkim men hoshsizlandurulghan yaki bir xil dora ishlitilgen ehwal bolushi mumkin. Bu méning üchinchi deydighan muhim gépim. Angliniwatamdu?

Muxbir: angliniwatidu dewéring.
Ilham toxti: tötinchisi, méning nechche waqittin buyan qiliwatqinim, men herqandaq térrorist guruppa yaki herqandaq bir sirttiki teshkilatqa qatnashqinim yoq. Méning mushu chaqqiche qiliwatqinim, ilmiy yol bilen, tinch yol bilen, qelem arqiliq, siyah arqiliq, diplomatik yollar arqiliq Uyghurlarning kishilik hoquqi, qanuniy hoquqi we aptonomiye hoquqini telep qilish. Undin bashqa barawerlikni telep qilip keldim, meyli ayrim insan bolsun, meyli medeniyet we din bolsun,Uyghurumning mushu jehettiki barawerlikini telep qilip keldim. Junggo hökümitidin heqqaniyetni telep qildim. Men herqandaq zorawanliq guruppigha qatnashqinim yoq. Men junggoda bir teshkilatmu qurmidim, lékin etrapimda méni qollaydighanlar meyli xenzular bolsun,Uyghurlar bolsun awudi. Emma junggo hökümiti buningdin yaman gherezde paydilansa bolmaydu. Qisqisi bu chaqqiche teklip qiliwatqinim, kishilik hoquq, qanuniy hoquq, aptonomiye hoquqi, barawerlik hoquqi...Bir heqqaniyetni telep qiliwatimen, junggo hökümitidin, xenzulardin bir insanda bolidighan wijdanni telep qiliwatimen. Bu tötinchi deydighan gépim.

Men özümni menggü gunahsiz dep oylaymen. Mushularni men dep qoyushni zörür dep bildim. Chünki méning etrapimdiki dostlarni tutup ekirip kétiwatidu. Etrapimda saqchilar köp hazir mektep ichide. 2009-Yili 7-aydimu bundaq bolup baqmighan idi. Hazir qarisam ehwal éghir. Bular yéqinningyaqi manga bek tikilip qaldi. Bu yil (2013-yil démekchi) 7-aydin bashlap axbaratlarning ziyaritini köp qobul qildim. Tordin bashqa (Uyghurbiz torini démekchi) pa'aliyetlirimmu köp bolghachqa bular chidimay qaldi. Belkim bularning bu qétim niyiti bek yaman, qebih bolsa kérek. Lékin méning bulargha bolghan niyitim eski emes. Chünki men hemmini di'alog bilen, millitimning hoquqini di'alog bilen alimiz, tinch yol bilen alimiz dégüchi. Men ilham béyjingda, achquch béyjingda, béyjing arqiliq hel qilimiz dep oylaymen. Chünki bu bir milyard 300 milyon xelq deymiz bularningki bizni chüshinishisiz özimizning barawerlik hoquqini élishimiz nahayiti qiyin. Shunga méning qilghanlirimning hemmisi bulargha chüshendürüsh, xizmet ishlesh. Démisimu dostlirim awudi. Bularning serxilliri meyli sistémining ichide bolsun, meyli sistémining sirtida bolsun awudi. Bu geplerni men ilgiri démigen. Shunga hés qiliwatqinim, bular hazir belkim méni yoqitish qararigha kelgen bolushi mumkin.

Ilham ependi sözini dawamlashturup Uyghur aptonom rayon da'iriliri heqqide munularni tekitlidi.

‏-Hazir üch yildin ashti, 3 yil ilgiri men jang chünshyen'ge baha bermeymen dégen idim. Qarisam döletning ichide jang chünshyen toghriliq bashqa baha yoq. Bu adem méning bu qétim bériwatqan bahalirimgha, méning léksiyelirim, yazghan xetlirim, axbarat orunlirigha bergen uning heqqidiki ochuq geplirim üchün bek xapa bolsa kérek. Déyilishiche, hazirghiche alghan xewerlirimde, yighilip qalghan uchurlardin könglüm bir xil paydisiz ehwallarni tuyuwatidu. Siz bularni saqlap qoyghan bolsingiz. Hazir emes, kérek bolghanda, yaman kün kelgende xewer bergen bolsingiz qandaq?

Muxbir: bolidu men saqlap qoyay. Lékin u künlerni (allah)bizge körsetmisun.

Ilham toxti: menmu shundaq dep oylaymen. Lékin dostlirim mushundaq qilishimni dédi. Awaz yene buzuldi. Yene anglashqa bashlighan bolushi mumkin. Yaxshi künning yamini kélip qalsa dep sizge qaldurup qoyushni muwapiq kördüm. Birinchisi, sizge bolghan ishench, bu xil ishench méningche arimizda dawamlishidu dep oylaymen. Yene biri, menga tasadipiy ish bolup kétip qalsam, qizimgha ochuq-ashkara yardem telep qilghan bolsanglar, axbarat orunliri arqiliq.

Muxbir: bolidu elwette. Uningdin xatirjem bolung. Men awazingizni élip qoydum.

Ilham toxti: bashqa gep yoq. Awazingiz anglanmaywatidu yene. Shunga gépingizge perizim boyiche jawab bériwatimen....

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.