Ilham toxtining teqib astidiki hayati (1)

Muxbirimiz méhriban
2016.09.22
ilham-toxti-sot-hokum.jpg Uyghur ziyaliysi ilham toxti xitay soti teripidin “Döletni parchilash” jinayiti bilen muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. 2014-Yili 23-séntebir, ürümchi.
CCTV

23-Séntebir küni Uyghurlarning qanuniy heqlirini telep qilghanliqi üchün da'iriler teripidin ‛milliy qutratquluq we bölgünchilik‚ bilen eyiblinip, muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan meshhur Uyghur ziyaliysi ilham toxtining ikki yil tolghan xatire kün. 2014-Yil 15-yanwar ilham toxti we uning 7 neper oqughuchisi tutqun qilinip, shu yili 23-séntebir xitay da'iriliri ilham toxti ependini muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilghandin buyan xelq'arada xitay da'iriliridin ilham toxtini we uning oqughuchilirini shertsiz qoyup bérishni telep qilish we uni her xil kishilik hoquq mukapatlirigha körsitish herikiti dawamlashmaqta.

Ilham toxti ependi xitay döliti ichide turup, xitay hökümitining Uyghur siyasitini ashkara tenqid qilghan we Uyghurlarning qanuniy heqlirini telep qilip kelgen birdin bir Uyghur ziyaliysi. Emma u her qétim erkin asiya radi'osi qatarliq xelq'ara taratqularning ziyaritini qobul qilghinida, özining xitay da'irilirining agahlandurushi hetta dölet amanliqi saqchilirining nazariti astida ziyaritimizni qobul qilghan bolup, u ilgiri radi'omizgha Uyghurlarning awazini dunyagha anglitish üchün özining herqandaq bedel töleshke teyyar ikenlikini bildürgen idi. Radiyomiz Uyghur bölümi bu qétim ilham ependi bilen ilgiri ötküzülgen söhbetlerdin, uning teqib astidiki hayati heqqidiki téléfon xatirilirini retlep anglighuchilirimizgha sunduq.

“Méning qiliwatqinim ilmiy yol bilen, tinch yol bilen, qelem arqiliq, siyah arqiliq, diplomatik yollar arqiliq Uyghurlarning kishilik hoquqi, qanun hoquqi we aptonomiye hoquqini telep qilish. Undin bashqa men Uyghurlarning barawerlikni telep qildim, meyli ayrim insan bolsun, meyli medeniyet we din bolsun, Uyghurumning mushu jehettiki barawerlikini telep qilip keldim. Junggo hökümitidin heqqaniyetni telep qildim. Men herqandaq zorawan guruppigha qatnashqinim yoq. Men junggoda bir teshkilatmu qurmidim, lékin etrapimda méni qollaydighanlar awudi.Emma junggo hökümiti buningdin yaman gherezde paydilansa bolmaydu. Hazir etrap bek jiddiy. Nechche kün boldi mexsus 24 sa'et saqchi mashinisi, undin bashqa dölet bixeterlikining ademliri bir minutmu yénimdin ayrilmay yürüwatidu. Hetta xalagha kirsemmu shundaq. Nazaretchilik bek küchlük hazir. Yéqindin buyan etraptiki balilargha bir-birlep meyli xenzu dostlar bolsun, meyli Uyghur dostlar bolsun, awarichilik awuwatidu. Men qarisam bularda (bu hökümette)manga nisbeten bir xil yaman niyet bolushi mumkin.Kéyin yaxshi künning yamini kep qalsa dep gep sizge söz qaldurushni zörür dep bildim.”

Yuqiriqilar ilham toxti ependining 2014-yili 15-yanwar qolgha élinishtin yérim yil ilgiri yeni 2013-yili 7-ayning 24-küni béyjing waqti tün nispiy, washin'gton waqti chüsh mezgilide radi'omiz Uyghur bölümige téléfon qilip, özige her waqit tutqun qilinish hetta ölüm xewpi kélishi mumkinliki heqqide radi'omiz Uyghur bölümige qaldurghan sözliri.

Eyni chaghda ilham toxti ependi radi'omiz Uyghur bölümige qilghan sözide, özining shu küni radi'omizgha qilghan mezkur bayanatini yene béyjingdiki dostliri we erkin asiya radi'osidin bashqa birqanche xelq'ara taratqular muxbirigha ewetkenlikini bildürüp, shu küni otturida élip bérilghan söhbetning toluq mezmunini taki u xitay hökümet da'iriliri teripidin qarilinip qolgha élinish, namelum kishiler teripidin qestke uchrash hetta yüz bérish éhtimali bolghan ölüm xewpige yoluqqan'gha qeder élan qilmasliqni hawale qilghan idi.

Ilham toxti ependining radi'omizgha hawale qilghan mezkur bayanati, 2014-yili 15-yanwar ilham toxti ependi xitay saqchiliri teripidin béyjingdiki öyidin tutqun qilinip ikki heptidin kéyin, yeni 2014-yil 31-yanwar küni erkin asiya radi'osining Uyghurche sehipiside bérildi. Mezkur söhbetning tepsilati shu yili 2-féwral küni yene in'glizchigha toluq terjime qilinip, erkin asiya radi'osining in'glizche béti arqiliq pütün dunyagha tarqitildi.

Ilham toxti toxti ependi ilgiri radi'omiz Uyghur bölümining ziyaritini qobul qilghanda, özining Uyghur mesilisi heqqide xitay hökümet da'irilirige sun'ghan teklip-pikirliri, maqaliliri we Uyghurlarning qanuniy heqlirini telep qilip sözligen nutuqliri sewebidin 1994-yilidin bashlapla da'irilerning tekshürüshige we ziyankeshlikige uchrighanliqini bildürgen idi.

Ilham ependining bildürüshiche, u 1969-yili atushta tughulghan, 1985-yili ela netije bilen béyjing merkizi milletler institutigha qobul qilin'ghan. Oqush püttürgendin kéyin bu mektepning oqutquchiliqigha teyinlen'gen we özining Uyghurlar weziyiti we Uyghur diyarining iqtisadiy ehwali heqqidiki tetqiqat-maqaliliri bilen azsanliq millet tetqiqatchisi bolup tonulghan. Emma ilham toxti ependi özi élan qilghan maqaliliride xitay merkizi hökümitining Uyghur siyasitige a'it sezgür mesililerni otturigha qoyghanliqi sewebidin, mektep da'iriliri 1999-yilidin 2003-yilighiche uni munberde ders ötüshtin cheklen'gen, 1999-yildin buyan x hökümet da'iriliri uninggha agahlandurush bérip, uning metbu'atlarda ilmiy-maqale we bashqa eserlerni élan qilishini chekligen. Bu sewebtin ilham toxti ependi Uyghurlarning iqtisad, jem'iyet we tereqqiyat qatarliq jehetlerde duch kelgen mesililerni xitaylargha we dunyagha tonushturush meqsitide 2005-yili xitayche yéziqtiki Uyghur biz tori (uyghurbiz.net) Ni qurup chiqqan. Xitay hökümet metbu'atlirida neshr qilish cheklen'gen, Uyghur mesilisi heqqidiki maqale-eserlerni mezkur tor békitide élan qilish arqiliq, Uyghurlar bilen xitaylar arisidiki di'alog we chüshinishni ilgiri sürmekchi bolghan. Emma bu tor 2005-yili qurulghandin taki 2014-yili ilham toxti ependi qolgha élin'ghan'gha qeder qerellik halda köp qétim taqiwétilgen we xitay döliti ichide turup mezkur tor békitide eser élan qilghanlar her xil awarichilikler hetta qolgha élinish qismetlirige uchrighan.

Ilham toxti ependi 2008-yili olimpik mezgilide radi'omiz Uyghur bölümining ziyaritini tunji qétim qobul qilip, xitay hökümitining Uyghur siyasiti we eyni chaghdiki Uyghur aptonom rayonining teyinlen'gen emeldarliri wang léchüen, nur bekri qatarliqlarni ashkara tenqidligendin kéyin, da'irilerning ilham toxtigha qaratqan nazariti téximu kücheytilgen. Bolupmu 2009-yili 7-ayda ürümchide yüz bergen 5-iyul weqesidin kéyin ilham toxti ependining da'iriler teripidin tutqun qilinish we nazaret astigha élinish qétim sani barghanche köpeygen.

2009-Yili “5-Iyul ürümchi weqesi”din kéyin, 7-ayning axiri ilham toxti ependi béyjingdiki öyidin tutqun qilinip, shu yili 8-ayning otturiliri qoyup bérilgendin kéyin, radi'omiz ziyaritini qobul qilip, dölet amanliqini qoghdash xadimlirining uni bir aydin buyan tutqun qilip soraq qilghanliqini bildürgen idi. U yene shu yili 5-iyul ürümchi weqesidin kéyin, 200 din artuq Uyghur tor béketliri taqilip, “Diyarim”, “Shebnem” we “Uyghurbiz” qatarliq tor béket sahibliri we tor yazarliri tutqun qilin'ghandin kéyin, béyjingdiki dölet amanliqini qoghdash saqchilirining uni “Chay ichish” ke teklip qilip, kéche-kéche uxlatmay soraq qilishi adettiki ishqa aylinip qalghanliqini bildürgen idi.

Emma ilham toxti ependi bu mezgillerde özige kelgen her xil tehdit-bésim agahlandurushlargha qarimay, erkin asiya Uyghur bölümi qatarliq xelq'ara taratqularning ziyaritini köp qétim qobul qilip, xitay merkizi hökümiti we Uyghur aptonom rayon da'iriliridin “5-Iyul ürümchi weqesi” ning yüz bérish sewebini inchike tekshürüsh, Uyghurlargha qaritilghan milliy siyasetni qayta qarap chiqish, “5-Iyul weqesi”ning yüz bérish sewebini Uyghurche tor béketliri we tor bashqurghuchi tor yazarlirigha artip qoymasliq, “5-Iyul ürümchi weqesi” mezgilide we shu yili 3-séntebir we 7-séntebir künliri ürümchide yüz bergen bir qisim xitay puqralirining naraziliq namayishi mezgilide, xitaylarning Uyghurlargha qaratqan zorawanliq hujumlirinimu sürüshtürüsh, bolupmu Uyghur aptonom rayonidiki munasiwetlik hökümet emeldarlirining mes'uliyitini sürüshtürüsh qatarliqlarni telep qilghan shuningdek eyni chaghdiki Uyghur weziyitige xelq'araning jiddiy diqqet qilishini muraji'et qilghan idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.