Xitay da'iriliri Uyghur élida jeset köydürüsh orunliri qurulushini jiddiy élip barmaqta (3)

Muxbirimiz gülchéhre
2018.06.14
jeset-koydurush.jpg Xitayning jeset köydürüsh jeryanidin körünüsh.
baike.baidu.com

Xelq'araliq axbaratlarda xitayning Uyghur rayonida qurghan lagérliri 2‏-dunya urushi dewridiki natsistlar” yighiwélish lagérlirigha sélishturuluwatqan bir mezgilde xitayning 9 jayda yéngi jeset köydürüsh zawuti qurmaqchi boluwatqanliqi hetta ürümchidiki yalghuz bir jeset köydürüsh ornighila 50 neper qoghdighuchi xadim qobul qilmaqchi boluwatqanliqigha da'ir uchurlar tiwéttér qatarliq ijtima'iy taratqularda keng tarqitilmaqta bu téma yene ikki kündin buyan xitayning Uyghur élida “Yighiwélish lagérliri” ni qurushi qatarliq Uyghurlargha qaratqan siyasetlirini közitip maqale élan qilip kéliwatqan xelq'aradiki mutexessislerningmu jiddiy diqqitini qozghimaqta.

Tiwéttérda bu heqte munazire qilishqan közetchiler buni köp sanda Uyghurlarni qamiwalghan lagérliri bilen baghlap tehlil qilghanda, xitayning nöwettiki meqsitining shübhe peyda qilidighanliqini otturigha qoyushmaqta.

Uyghurlargha munasiwetlik tetqiqatliri we mulahize maqaliliri bilen közge körün'gen gérmaniyelik mutexessis, yawropa medeniyet we téxnologiye institutining léktori adriyan zénizning tiwéttér bétide élan qilin'ghan buninggha da'ir uchurlar köpligen kishilerning diqqitini qozghimaqta.

U xitay da'irilirining bir jeset köydürüsh ornighila 50 neper qoghdighuchi qobul qilmaqchi bolghanliqi, qoghdighuchi namzatlirigha küch quwwetlik we qorqumsiz bolush shertini qoyushi qatarliqlarni alahide diqqet qozghaydighan gumanliq nuqtilar dep eskertken. U yene eger xitay da'iriliri “Erkin asiya radi'osi” da xewer qilin'ghandek lagérlardin chiqqan jesetlerni a'ilisige qayturmighanda, bu xitayning lagérda ölgenlerning ölüm sewebini yoshuruwatqanliqini ipadileydu shundaqla bu jesetlerni bir terep qilishta mexsus qoghdighuchilargha éhtiyaji bolidu,” dégen qiyaslirini otturigha qoyup ötken.

Xitayning qorqunchluq lagérliridin bashqa bu xil jeset köydürüsh orunlirini qurushigha ipadisini bildürüshken bir qanche mutexessislermu bu gumanliq nuqtilarning xelq'ara jama'etning diqqitini tartishqa tégishlik jiddiy mesile ikenlikini otturigha qoyghan.

Ijtima'iy alaqe torliridiki munasiwetlik uchurlargha qarighanda, ürümchidiki 50 neper qoghdighuchi xadim qobul qilish élani chiqarghan orun ürümchi saybagh rayonidiki “Toqquz ejdiha istirahet baghchisi” dep nam qoyulghan jeset köydürüsh-depne ishliri mulazimiti birleshken zor kölemlik qebristanliq iken. Bu yer bingtu'en bashqurushidiki töt etrapi tagh bilen oralghan xilwet jaygha yasalghan iken.

Uyghurlar weziyitige köngül bölüp kéliwatqan, xitaydiki qanunsiz organ sodisi heqqide tetqiqat élip bériwatqan étan gutman en'gliyedin téléfon ziyaritimizni qobul qilip, bu xildiki ghulghula we uchurlarda özide guman qozghighan nuqtilarni eskertip ötti. U mundaq dédi:
“Xitayning tagh arisida xilwet jaylargha jeset köydürüsh orunlirini qurushi we bir orun'ghila 50 qoghdighuchigha éhtiyajliq bolup qélishi jesetlerni bir terep qilishning mexpiylikini körsitidu.”

1997- Yilidiki “Ghulja weqesi” de tutulghan Uyghur mehbuslarning ichki ezalirining xitay saqchiliri teripidin éliwélin'ghandin kéyin jesetlirining mexpiy bir terep qilin'ghanliqi heqqide éniq ispatlar barliqini tekitligen gutman ependi yene “Ilgiri xitay hökümiti ichki ezalirini éliwalghan falun'gongchilar we bir qisim siyasiy jinayetchilerning jesetlirini köydürüp yoqatqan. Nöwette jesetliri a'ilisige qayturulmaywatqan we lagérda ölgenlerning jesitinimu shundaq köydürüp bir terep qilishi éhtimaldin yiraq emes dep qaraymen. Chünki köydürüsh xitay hökümitining pakitlarni yoqitish pilanigha mas kélidu. Jeset külidin ölgüchining éghirliqini mölcherleshtin bashqa héchnéme éniqlanmaydu. Bu arqiliq lagérdikilerge qiyin qistaqqa alghan saqchilarning jinayitinimu yépiwételeydu. Shunga jeset köydürüsh orunlirini qurushigha da'ir taratqulardiki ghulghula we shundaqla xitay özi tarqatqan munasiwetlik ispatlarni birleshtürgende heqiqeten aramimni buzmaqta,” dédi.

Gutman ependi yene munularni ilgiri sürdi: “Xitay hökümitining lagérlarni qurghandin bashqa her bir Uyghur a'ilisige birdin xitayni orunlashturushi, barliq Uyghurlarning d n a ewrishkilirini yighishi, pütün jayda insanlarni köziteleydighan saqchi dölitidek bashqurush sistémisi berpa qilin'ghan bir shara'itta xitayning pütün Uyghurlargha qirghinchiliq élip bérishining hajiti qalmidi. Emma mushundaq bir weziyette jeset köydüridighan bu orunlarni qurush arqiliq Uyghurlarni qorqutup agahlanduruwatqan bolushi mumkin, emma lagérlardiki Uyghurlarning a'ilisige qayturulmaywatqan, ölüsh sewebi éniq bolmighan jesetlerni bir terep qilip özlirining jinayet pakitlirini yoq qilish üchün bu jaylardin paydilinish éhtimalini yoq dégili bolmaydu.”

Gutman ependi bu jiddiy guman qozghaydighan mesile heqqide uchurlarni yighip, xitaydiki organ sodisi we kishilik hoquq mesililirige köngül boluwatqan barliq xelq'araliq orunlargha yetküzidighanliqini, özining xitaydiki organ yötkesh mesilisige a'it tor bétigimu chaplaydighanliqini shundaqla kéler hepte pragadiki chéx dölet mejliside xitaydiki organ yötkesh mesilisi heqqidiki ispatliq yighinda otturigha qoyidighanliqini bildürdi.

Kishilik hoquq tetqiqatchisi maya wang xitayning Uyghur élige qurghan lagérliri heqqidiki maqaliside lagérdikilerning sanini 800 ming dep mölcherligen bolsa, Uyghur mesilisi tetqiqatchisi timusiy girusning 500 ming bilen 1 milyon arisida dep mölcherligen.

Adré'an zénz 13‏-iyun küni “Albawaba” namliq bir ottura-sherq torining ziyaritini qobul qilip xitayning Uyghur élidiki “Yighiwélish lagérliri” gha qamalghanlarning bir milyon 100 minggha yéqinlishidighanliqini, bu sanning rayondiki quramigha yetken musulmanlar nopusining 10 pirsenti yaki 11 pirsentini teshkil qilidighanliqini bildürgen.

Xitay hökümiti hazirgha qeder “Yighiwélish lagérliri” ning mewjutluqini inkar qilip kelgendin sirt yene lagérlargha sewebsiz qamiwalghanlarning sani, ularning qachan qoyup béridighanliqi we yaki qandaq bir terep qilidighanliqi heqqidimu héchqandaq melumat bermidi. Da'irilerning Uyghur diyarida dawam qiliwatqan qattiq basturush siyasetliri qattiq qorqunch peyda qiliwatqan bu sirliq lagérlarning uzun muddet dawamlishidighanliqidin bésharet bermekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.