Xelq'ara kechürüm teshkilati Uyghurlarning kishilik, medeniyet hoquqlirining izchil depsende qiliniwatqanliqini bildürdi
2017.02.22
Xelq'ara kechürüm teshkilati yilliq kishilik hoquq doklatida, xitayning 2016-2017-yilliri kishilik hoquqni dawamliq basturup, pa'aliyetchiler we kishilik hoquqni qoghdighuchilarning dawamliq sistémiliq nazaret qilish, parakendichilik sélish, qorqutush, qolgha élish, tutqun qilish nishani bolup kelgenlikini bildürgen.
Doklatta qeyt qilishiche, bu mezgil ichide gheyriy resmiy türmilerde tutup turuwatqan kishilik hoquqni qoghdighuchilar köpeygen. Bezide ularning uzun mezgil adwokati bilen körüshüshi cheklinip, tutqunlarning ten jazasi we qopal mu'amilige uchrash xewpi kücheygen.
Döletning kontrolluqi sirtidiki diniy pa'aliyetlerni basturush ewjige chiqqan. “Térrorluq” we “Esebiylik”ke qarshi turush namidiki diniy basturush tibet we Uyghur rayonlirida alahide éghirlashqan.
Xelq'ara kechürüm teshkilatining washin'gtonda turushluq mes'uli t. Kumar ependi charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, xitayning Uyghur rayonidiki bezi siyasetlirining özlirini qattiq endishige séliwatqanliqini bildürdi.
T. Kumar mundaq deydu: “Xelq'ara kechürüm teshkilati étnik Uyghur pa'aliyetchilirining, bolupmu Uyghur yazghuchiliri we Uyghurche tor bashqurghuchilirining tutqun qilinishi hem türmilerge tashlinishidin endishe qiliwatidu. Xitay hökümiti shinjangda yene Uyghur kishilik hoquq qoghdighuchilirinimu tutqun qiliwatidu. Shuning bilen birge, da'iriler diniy basturushni bolupmu islam dinigha qarita basturushni yolgha qoyuwatidu. Ular yene sayahet ishlirida bezi yéngi cheklimilerni yolgha qoydi. Barliq Uyghurlarning pasportini tapshurushini telep qilip, sayahet qilghuchilarni alahide tekshürüsh élip bardi.”
Doklatta qeyt qilishiche, xitay hökümitining 2016-yili 7-séntebirde chiqarghan “Diniy ishlar bashqurush nizami” da'irilerge zor hoquqlarni bérip, ularning diniy pa'aliyetlerni nazaret qilish, kontrol qilish, bezi diniy ibadetlerni cheklesh hoquqini kéngeytken. Netijide, bu “Singip kirish we esebiylik” ke qarshi dölet bixeterlikini qoghdash dégen nam bilen, diniy étiqad erkinlikining, xususen buddist tibetler, musulman Uyghurlar we yer asti xristi'an chérkawlirining qattiq basturulushigha yol achqan.
Xelq'ara kechürüm teshkilatidiki t. Kumar ependining ilgiri sürüshiche, ötken bir yilda xitay hökümitining térrorluqni bahane qilip, Uyghurlarni basturushi dawamliq kücheygen.
U: “Biz xitayning atalmish térrorluqqa qarshi turushni siyasiy we diniy köz qarishini ipadiligen Uyghurlarni basturidighan bir xil bahane süpitide qollanmasliqini isteymiz. Lékin u hazir térrorluqqa qarshi turushni bahane qilip, basturushni kücheytiwatqandek qilidu” dédi.
Xelq'ara kechürüm teshkilatining qeyt qilishiche, xitay hökümiti diniy erkinlik hoquqigha xilapliq qilip, ruxsetsiz toplan'ghan barliq diniy yighilishlarni basturup kelgen. Doklatta, Uyghur aptonom rayonluq islam jem'iyitining mu'awin re'isi abdureqip tuniyazning 2016-yili 3-ayda qilghan sözini neqil keltürüp, Uyghur rayonidiki barliq yer asti diniy kurslarning taqiwétilgenlikini bildürgen.
Doklatta yene, yerlik da'irilerning uqturush chiqirip, puqralarning pasportini yighiwalghanliqi, chet'elge chiqidighan barliq puqralarning DNA ülgisi we bashqa bi'ologiyelik uchurlirini tapshurushni telep qilin'ghanliqini alahide otturigha qoyup, “Bu tedbirler rayondiki basturush, étnik az sanliq milletlerni nishan qilghan, ulargha keng sayahet cheklimisi yolgha qoyulghan mezgilde otturigha qoyuldi” déyilgen.
Uyghur teshkilatlirining qarishiche, xelq'ara kechürüm teshkilatining doklati dunyaning diqqitini Uyghurlargha burashtiki muhim delil. D u q ning mu'awin re'isi ümid agahi, bu doklatning Uyghur ilidiki depsendichilikni ispatlaydighanliqini bildürdi.
Ümid agahi mundaq deydu: “Xelq'ara kechürüm teshkilatining doklatida xitayning Uyghurlarning tilini, dinini, milliy örp-aditini hetta yeslidin bashlap xitaylashturup, pütünley éritiwétish üchün heriket qiliwatqanliqini bu derijide ipadilishi, Uyghur ilidiki jümlidin sherqiy türkistandiki depsendichilikning heqiqeten toghra ikenlikini, nahayiti dehshetlik boluwatqanliqini ispatlaydu. Shunga, xelq'ara kechürüm teshkilatining bu doklati biz üchün muhim.”
U yene, xitay hökümiti kishilik hoquq teshkilatlirining tewsiyelirige qulaq sélip, özining siyasitini özgertishi kéreklikini, bolmisa buning éghir aqiwetlerni élip kélidighanliqini bildürdi.
Ümid agahi: “Uning shundaq ünümi bolidiki, Uyghur xelqi bilen xitayning otturisidiki ziddiyet téximu keskinlishidu. Weqe téximu köp chiqidu. Xitayning qiliwatqan diktatoriliqi sherqiy türkistan xelqini eng axirida shu yerge apiridu. Chünki, xelq héchqandaq yashash, erkinlikini ipadilesh imkaniyiti qalmighanda jénini tikidu. 90-Yillardin étibaren, bir musulman xelqni buning bilen toy qilisen, buning bilen birge yashaysen, diningdin waz kéchisen déyishi, dunyada bolup baqmighan hadise. Xitayning bu siyasiti axirida sherqiy türkistanning tinchliqigha, xitayning özining tinchliqighimu zor tehdit élip kélidu.”
Xelq'ara kechürüm teshkilatining doklatida yene, xitayning Uyghur oqutquchilirini xitay ölkilirige ewetish mesilisi otturigha qoyulghan. Doklatta qeyt qilishiche, xitay hökümiti mezkur pilan “Térrorluq, diniy esebiylik we bölgünchilikke taqabil turush”ning bir xil usuli, dep chüshendürsimu, biraq bu chet'eldiki Uyghur teshkilatlirining tenqidige uchrighan. Doklatta, Uyghur teshkilatlirining bu pilan Uyghur medeniyet kimlikini ajizlashturushni meqset qilghan, dep qaraydighanliqini tekitligen.
Xitay hökümiti 2016-yili 8-ayda 1900 neper Uyghur oqutquchini xitay ölkiliridiki Uyghur oqughuchilarni közitishke ewetidighanliqini jakarlap, 2020-yiligha qeder oqutquchilar sanini 7200 ge yetküzidighanliqini bildürgen idi.