Kishilik hoquqni közitish teshkilati lagérlar mesilisini sistémiliq yekünlidi

Uyghurlar diyarida san we kölem jehette shiddet bilen éship bériwatqan lagérlar mesilisi heqqide “Xitay kishilik hoquq himayichiliri” teshkilati b d t gha mexsus témidiki doklatni sun'ghan hemde az dégendimu üch milyon kishining bu lagérlarning ziyankeshlikige uchrawatqanliqini bildürgendin kéyin dunya miqyasida zor ghulghula qozghalghan idi. 10-Séntebir küni kishilik hoquqni közitish teshkilati buningdinmu zor hejimdiki mexsus doklatni élan qilip, lagérlarning ichki qismidiki ehwallar, uningda közliniwatqan muddi'a we bashqa mesililer heqqide tepsiliy melumatlar berdi.

“Idiyewi késellikni yoqitish” dep mawzu qoyulghan mezkur doklatni kishilik hoquqni közitish teshkilatining xadimi maya wang teyyarlighan bolup, pütkül doklat alte babqa bölün'gen. Bu doklatta aldi bilen Uyghurlar diyarining omumi ehwali heqqide chüshenche bérilip, xitay hökümitining Uyghurlargha zulum sélishni meqset qilghan hazirqi siyaset we tedbirlirining tasadipiy otturigha chiqip qalghan hadise emesliki, buning xitay hökümiti ötken atmish yil mabeynide oxshimighan derijide ijra qilip kelgen Uyghurlargha qarshi siyasetlerning eng yuqiri pellisi ikenliki éniq we addiy shekilde chüshendürülidu. Andin Uyghurlarni xitay dölitige “Sadiq” qilip chiqishni közligen “Qattiq zerbe bérish” herikitining lagérlargha qamiliwatqan milyonlighan Uyghurni qandaq qiynaq we basturushlargha mehkum qiliwatqanliqi sistémiliq bayan qilinidu.

Doklatta körsitilishiche, xitay hökümiti bu lagérlarni yéngi achqan mezgillerde bir qisim kishilerni “Terbiyelesh” ke ewetidighanliqini jakarlighan. 2017-Yili mart éyida “Xitay kommunistik yashlar ittipaqi shinjang shöbisi” bu heqte uqturush chiqirip terbiyeleshning meqsiti we bashqa mesililer heqqide toxtalghan. Shundaqla mushu arqiliq özlirining lagérlarni kéngeytishini “Xelq ammisigha ghemxorluq qiliwatqan” heriket qilip teswirlep, özlirining qiliwatqanlirini yolluq qilip körsitishke urun'ghan. Bu xildiki teshwiqatlarda bu hal tolimu ashkara otturigha qoyulghan.

Doklattin melum bolushiche, bu xil “Terbiyelesh” ke ewetilidighan Uyghurlar “Ishenchlik”, “Adettikiche” yaki “Ishenchsiz” dep üch derijige ayrip chiqilghandin kéyin shuninggha mas halda oxshash bolmighan “Terbiyelesh” nuqtilirigha ewetilgen. Buningda yene “Ikki yüzlimichilik” boyiche sepke ayrilghan kishilermu zor sanni teshkil qilghan. Emma nöwette melum boluwatqan uchurlar we guwahchilarning bayanliri “Terbiyelesh” ning xaraktéri emeliyette xitay hökümiti élan qilghandin ghayet zor derijide halqip ketkenlikini körsetmektiken.

Bu qétimqi doklatni teyyarlash jeryanida nechche onlighan shahitlar ziyaret we söhbetni qobul qilghan. Ular temin etken ehwallar lagérlargha qamalghan kishilerning saqchilarning qoligha chüshken waqittin tartipla mejburiy soraq qilinish, jismaniy qiynaqqa tartilish, késel bolup qalghanda dawalinalmasliq, insanliq izziti bolmasliq dégendeklerning hemmisini bashtin kechürgen. Guwahchilarning bayanliri bu heqtiki ehwallarning kishiler tesewwur qilghandin nechche on hesse éship ketkenlikini körsetken.

Maya wang bu heqte söz qilghanda hazirqi Uyghurlar duch kéliwatqan ehwalni qisqiche qilip mundaq teswirleydu: “Hazir xitay hökümiti türkiy tilliq musulmanlarni zor kölemde basturuwatidu. Ular zor sanda ‛terbiyelesh‚ merkezlirige ewetilmekte. Ular bu jayda inqilabiy naxshilarni éytish bilen birge xitayche öginishke mejburlanmaqta. Bundaq jaylargha qamalghan türkiy tilliq musulmanlar üchün ‛essalamu'eleykum eleykum‚ dep salamlishish esebiylikning alamiti bolup qéliwatidu, ular buning ornigha xitayche salamlishishqa mejburliniwatidu. Buni ret qilghanlar yaki alaqidar derslerni öginelmigenler yalghuz kamérgha qamilish, tamaq bérilmeslik, 24 sa'et öre turghuzup qoyush yaki shuninggha oxshash insanning ésige kelmeydighan jazalargha buyrulidu. Bu xil jazalargha duch kéliwatqan kishilerning zor bir qismi chet'el bilen baghlinishliq bolghan kishiler. Yeni ular chet'elge sayahetke chiqqan yaki chet'eldikiler bilen qoyuq alaqide bolup kelgen kishiler. Qalghanliri bolsa saqal qoyghan, yaghliq chigken dégendek sewebler bilen solan'ghanlar.”

Doklatta körsitilishiche, milyonlighan Uyghurni lagérlargha solash bilenla ish tügimigen. Lagér sirtidiki kishilerning bir da'iridin yene bir da'irige yötkilishi qatmu-qat tekshürüshler arqiliq ishqa ashidighan weziyet hemmila jaygha kéngeygen, kishilerning pasport élip xitaydin ayrilishi kishiler oylashqimu jür'et qilalmaydighan ishlargha aylan'ghan. Lagér sirtidikiler bolsa ayighi chiqmas “Siyasiy öginishler” de özlirining siyasiy mewqesini özgertish, milliy kimlikidin waz kéchishke dewet qilin'ghan.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümining mudiri soféy réchardson xanim bu heqte toxtalghanda mundaq deydu: “Ularning dini, medeniyiti we tili dégenler ularning siyasiy jehettiki ‛sadaqetsizliki‚ ning delili bolup qalmaqta. Bolupmu buningdin ikki yil ilgiri yéngidin partiye sékrétari bolup yötkilip kelgen chén chu'en'go ishqa chüshkendin buyan xitay hökümiti ‛qattiq zerbe bérish‚ herikitini omumlashturdi. Bu heriketning meqsiti qeghez yüzide ‛térrorluqning tehditini tügitish‚ dep teswirlen'gen bolsimu, emeliyette pütkül rayon teweside dawam qiliwatqan zor kölemlik depsendichilik we basturush heriketlirini yolluq qilip körsitishning bahanisi bolup qaldi. Barghanséri kéngiyiwatqan ‛terbiyelesh merkezliri‚ del mushundaq hadisining biri bolup, kishiler bu jaylarda xitay kompartiyesige we xitay hökümitige öz sadaqitini bildürüshke mejburlanmaqta. Hazir bu jaygha bir milyon kishi qamalghan bolsimu, bu xildiki xalighanche qolgha élish we mejburiy qesem qildurush heriketlirining héchqandaq qanuni asasi yoq. Shinjangdiki bu siyasiy lagérlarda dawam qiliwatqan hayat asasiy jehettin bir-biridin perq qilip ketmeydu. Köpligen alimlar we mutexessisler hazirqi shinjangni hazirqi zaman saqchi döliti, dep teswirlewatidu.”

Melum bolushiche, bu qétimqi doklatni teyyarlash jeryanida shu xildiki lagérlargha we türmilerge qamalghanlardin 50 nechche Uyghur shahit guwahliq bergen bolup, bu shahitlarning bayanliri lagérlarning ichki qismidiki ehwallarni chüshinishte bekmu muhim hésablinidiken.