Amérika magnitskiy qanunini ishlitip, Uyghurlarni depsende qilghan xitay emedalirini jazalaydighanliqini bildürdi

Amérikining muweqqet mu'awin yardemchi dölet ishlar ministiri lawra ston charshenbe küni béyjingda muxbirlargha bayanat élan qilip, xitayning Uyghur aptonom rayonida az dégende “On minglighan” Uyghur we bashqa musulmanlarni “Yépiq terbiyelesh lagérliri” gha qamishidin chongqur endishe qiliwatqanliqi, amérika hökümitining “Yer shari magnitskiy qanuni” ni ishqa sélip, Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qilishqa ishtirak qilghan xitay emeldarlirini jazalishi mumkinlikini bildürdi.

Bu amérika yuqiri derijilik bir hökümet emeldarining hazirgha qeder “Yépiq terbiyelesh lagérliri” gha bolghan endishisini ipadilep, bu lagérlarda “On minglighan” kishilerning tutup turuluwatqanliqi we “Yer shari magnitsky qanuni” ni ishqa salidighanliqini ashkara otturigha qoyushidur.

Lékin, xitay hökümiti hazirgha qeder bu lagérlarning mewjutluqini inkar qilip, özlirining Uyghur rayonida “Térrorluqqa qarshi xelq urushi” élip bériwatqanliqi, buning “Bölgünchilik” we “Esebiylikni tögitishtiki zörür tedbir ikenliki” ni ilgiri sürüp keldi. Lékin, kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, Uyghur rayonidiki “Terbiyelesh lagérliri” gha solan'ghanlarning “Esebiylik”, “Bölgünchilik” bilen héchqandaq munasiwiti yoq bolup, ularning qanun'gha xilap héchqandaq bir herikiti yoq iken. Uyghur pa'aliyetchiler bu lagérlarda az dégende bir milyon Uyghurning tutup turuluwatqanliqini bildürüp keldi.

Kishilik hoquq teshkilatlirining qarishiche, yuqiri derijilik amérika emeldarining Uyghurlargha alaqidar konkrét mesilini tilgha élishining ehmiyiti zor. Amérikidiki kishilik hoquq közitish teshkilatining asiya bölümining diréktori, doktor sofiye réchardson charshenbe küni lawra stonning sözige inkas bildürüp mundaq dédi: “Elwette yuqiri derijilik bir amérika hökümet emeldaridin shinjangdiki weziyetning tereqqiyatidin endishe tuyuwatqanliqini anglashning ehmiyiti zor. Biraq, bu yerdiki qismen éniqsiz nuqta bu konkrét mesilide amérikining xitaygha qandaq tedbir qollinidighanliqidur”.

Sofiye réchardson yene Uyghurlarning keng kölemlik tutqun qilinishi “Téximu chong bir krizisning béshariti bolushi mumkinliki” ni eskertip, shunga bu her qaysi döletler teng köngül bölüshke tégishlik mesilige aylan'ghanliqini bildürdi.

Sofiye réchardson mundaq deydu: “Méningche amérika hazir sehnide. Lékin bashqa hökümetler shuni chüshinip yétishi kérek. Bashqa bir hökümet xelqni xalighanche keng kölemlik tutqun qilishqa bashlisa, bolupmu az sanliq milletlerni we diniy az sanliqlarni keng kölemlik tutqun qilishqa bashlisa, bu téximu zor bir mesilisining bésharitini namayan qilidu. Bu belki döletning ajizliqining béshariti yaki téximu zor bir krizisning béshariti bolushi mumkin. Bu hökümetler bu xil bésharetlerge diqqet qilishi kérek. Bu yerde yene Uyghurlarning kishilik hoquqining on nechche yildin béri éghir depsendichilikke uchrap kéliwatqanliqi, bolupmu buning yéqinqi 2-3 yildin béri téximu éghirlashqanliqigha da'ir munaziriler bar. Shunga, bu mesilige köngül bölidighan herqandaq hökümet xitaygha bésip ishlitip, tutqunlarni derhal we shertsiz qoyup bérishni telep qilishi, ulargha néme bolghanliqini éniqlap, a'ilisi bilen jem bolushi we jazalanmasliqigha kapaletlik qilishi kérek”.

Amérika muweqqet mu'awin yardemchi dölet ishla ministiri lawra ston muxbirlargha bergen bayanatida yene, amérikining erkin asiya radi'osidiki 6 neper muxbirning Uyghur rayonidiki uruq-tughqanlirini tutqun qilishi alahide endishe qozghighanliqini bildürüp: “Bizdiki terbiyelesh lagérlirini öz ichige alghan uchurlar qorqunchluq bir menzirini yorutup bermekte. Biz bu heqtiki endishilirimizni xitay hökümitining aldigha qoyushni dawamlashturimiz we xitay hökümitini herqandaq bir puqraning qolgha élinishida qanuniy tertiplerge emel qilishqa chaqirimiz.” dégen.

Yéqinda amérika awam we kéngesh palatalirining gholluq ikki ezasi - kristofir simit bilen marko rubi'o amérikining béyjingdiki bash elchisige mektup yézip, uning Uyghur rayonidiki “Yépiq terbiyelesh lagérliri” ni tekshürüp chiqishini telep qilghan. Ular mektupida, bash elchi bransitatning Uyghurlarni depsende qiliwatqan xitay emeldarlirining uchurini toplishini we amérika dölet ishlar ministirliqining “Magnitskiy qanuni” gha asasen bu emeldarlarning tizimlikini turghuzup, ularni jazalishini telep qilghan.

Lawra stonning béyjingda “Yépiq terbiyelesh lagér” lirini tilgha élishida ularning mektupining qandaq tesiri bolghanliqi melum emes. Lékin, amérikidiki adwokat nuriy türkelning bildürüshiche, ularning qolida küchlük bir delil bolmighan bolmisa, bu mesile bundaq tepsiliy san-sipir bilen otturigha qoyulmighan bolatti.

U mundaq deydu: “Bu qandaqtur mundaq omumiy yézilghan xet emesken. Nahayiti tepsiliy, hetta Uyghurlarning béshigha kelgen külpetlerni, tutuluwatqan Uyghurlarning sanini nahayiti ré'alliqqa maslashqan halda 500 mingdin bir milyon'ghiche dégen reqemlerni ishlitiptu. Eger ularning qolida bir sanliq melumat bolmisa ularning chüshenchisi, ishenchi bolmighan bolsa, qolida ishenchlik bir matériyal bolmighan bolsa, amérika parlaméntining arxipigha kiridighan bir xetning ichige bundaq tepsiliy san-sipir, tepsiliy teklip, telepler yézilmaytti, dep oylaymen”.

“Magnitskiy qanuni” yürgüzülüshke bashlisa, uning Uyghur rayonidiki qaysi xitay emeldarlirini tizimlikke alidighanliqi we qandaq ünüm béridighanliqi melum emes. Amérikidiki adwokat nuriy türkel ependining qarishiche, “Magnitskiy qanuni” ning rolini sel chaghlighili bolmaydiken. U, bu qanunning küchlük bir signal ikenlikini bildürdi.

Nuriy türken: “Bu magnitskiy qanuni anglashqa addiy qanundek anglansimu, lékin biz körüp turuwatimiz, bu qanun rusiyediki qanunsiz ishlarning jawabkari bolghan insanlar birdin bir tizimlikke éliniwatidu. Hazir bu qanunning nishani xitaydiki insan heqlirige buzghunchiliq qilip kéliwatqan hökümet xadimliridur. Emdi bu yerde intayin küchlük bir signal bar, sen özüngning zéminida özüngning wetendashlirini éziwatqan bolsangmu, lékin bizning qolimizni yetküzeleydighan bir qanuni méxanizm bar. Bu qanuni méxanizm boyiche sen bu tizimlikke kirseng, sen buning shexsiy, ijtima'iy, hetta hökümet jehetlerdin bedilini töleysen. Séning amérikigha kirip-chiqishing, mal -dunyaringgha bolghan igidarchiliqing, perzentliringni chet'elde oqutushingnimu biz tizginleydighan bir qoral bar, dégen bir bésharetni béridu, dep qaraymen”.

“Magnitskiy qanuni” gha asasen jazalan'ghan chet'el emeldarlirining amérikigha kirishi, ularning amérika pul mu'amile sistémisini ishlitishi, amérikigha meblegh sélishi, amérika bankilirigha pul qoyushi, pul yötkishi, perzentlirining amérikida oqushi birdek cheklinidu.

“Magnitskiy qanuni” 2012‏-yili maqullan'ghan bolup, u esli rusiyediki kishilik hoquq depsendichilirige qarita chiqirilghan idi. Lékin bu qanun'gha 2016‏-yili tüzitish kirgüzülüp, dunyaning herqaysi döletliridiki kishilik hoquqni depsende qiliwatqan emeldarlargha kéngeytilgen. Tramp hökümiti 2017‏-yili magnitskiy qanunigha asasen béyjing chawyang rayonluq j x idarisining bashliqi gaw yénni tizimlikke kirgüzgen idi.