Maralbéshi weqesi toghrisida munazire qanat yaymaqta

23 - April maralbéshida yüz bergen “Sérqbuya weqesi” ning xelqara metbu'atlardin keng yer élishi we amérika dölet ishliri ministirlikining 24 - april küni xitayni maralbéshi weqeside ochuq - ashkare bolushqa dewet qilishi xitay hökümitini köp bi'aram qilghan idi.

Fransiye awazi radi'osi 30 - apréldin bashlap “Maralbéshi weqesi térrorluq weqesimu yaki bashqa weqemu?” dégen témida mexsus munazire sehipisi achti.

Munazire bash témisida eskertilishiche, xitayning mezkur weqe toghrisidiki bayanlirida shübhilik nuqtilar köp. Élan qilghan uchurlar intayin cheklik. Bu qétimqi weqeni xelq bilen hökümet xadimliri otturisidiki toqunush yaki xelq bilen saqchilar otturisidiki toqunush déyish lazimmu weyaki térrorluq weqesi déyish lazimmu? dégen mesile munazirige sunulghan. Bash témida yene maralbéshida 2012 - yili 2 - ayda zorawanliq weqesi yüz bérip, 20 adem öldi. Ürümchide 2009 - yili 5 - iyul yüz bergen qanliq toqunushta 200 adem öldi. Uyghur - xitay otturisidiki keskin ziddiyet hökümetke jeng élan qilmaqta, déyilgen.

Munazirige ishtirak qilghan bezilerning qarishiche, hökümet xadimliri bashqilarning öyige bésip kirip özi peyda qilghan weqeni térrorluq weqesi dep atash eqilge uyghun emes. Herqandaq térrorist weqe sadir qilmaqchi bolsa, öz öyide emes, belki sirtta sadir qilidu. Xitay hökümet xadimlirining eslide bashqilarning öylirige xalighanche üsüp kirish hoquqi yoq. Bir milletni saqal, burut qoyushtin, romal artishtin chekleshtek bimene siyaset xitaydin bashqa dölette mewjud emes. Uyghurlarning tebi'iy bayliqliri xitay ölkilirining xalighanche bulang - talang qilishigha uchrawatidu. Bu bayliqlarning heqiqiy igisi bolghan Uyghurlar yenila namrat. Eger xitay hökümiti bundaq weqelerni térroristik weqe dep atimaqchi bolsa, uning yüz bérish seweblirini ochuqlishi kérek.

Bezilerning qarishiche, gherb döletliri maralbéshi weqesige qarita qosh ölchemlik mu'amile qildi. Bostunda yüz bergen weqeni térroristik weqe dep atap, maralbéshida yüz bergen weqeni xelq bilen hökümet otturisidiki ziddiyet dep atashti. Bolupmu amérikining bu weqede xitayni eyiblishi uchigha chiqqan yolsizliq.

D u q ijra'iye komitétining re'isi dolqun eysa ependining qarishiche, sériqbuya weqeside térror amili mewjud emes. Bu weqe Uyghur xelqining xitay dölet térrorigha qarshi herikiti we yolluq qoghdinish kürishidur.

Xitay ziyalisi wang daxaw maralbéshida yüz bergen weqedin kéyin élan qilghan “Shinjangda térrorluqqa qarshi turushtiki ghelite hékaye” namliq maqaliside, xitay saqchi, eskerlirining térroristlargha qarshi heriket iqtidarining nahayiti töwenlikini bayan qilidu. U maqalisini “Térrorluqqa qandaq qarshi turush junggogha nisbeten yéngi téma, térrorluqqa qarshi turushtiki taktika tetqiqati we terbiyilesh kemchil bolghanliqtin, junggoning térrorliqqa qarshi turush kürishi uzundin buyan izchil héssiy tuyghugha tayan'ghachqa, éghir qanliq bedel tölewatidu.

Yéqinda maralbéshi nahiyiside yüzbergen 23 - april zorawanliq - térrorluq weqeside 15 adem hayatidin ayrilip, jem'iyette yaman tesir peyda qilip, bizge intayin achchiq sawaq berdi” dep bashlaydu.

Uning éytishiche, xitay saqchi, eskerlirining 30 yildin buyanqi zorawan unsurlarni yoqitish heriketliri tarixida köpligen külkilik weqeler yüz bergen. Nurghun esker, saqchi ölgen. U misal élip mundaq bir qanche weqeni sözleydu:

Bir qétim bir saqchi bashliqi zorawanlar turiwatqan öyge basturup kirishi bilenla, uning chékisige bir zorawanning tapanchisi tenglen'gen. Emma tapanchidin oq chiqmighanliqi üchün, saqchi bu zorawanni étip tashlighan. Saqchilar bir qétim bir zorawanni tutup turmigha solap yénini axturghanda, zorawanning yénidin bir tapancha chiqqan. Saqchilarni qara ter basqan. Yene bir qétim bir zorawan nurghunlighan saqchilarning muhasirisidin aman qutulup chiqip ketken. Ikkinchi qétim u yene muhasirige élin'ghandimu yene qutulup chiqip ketken. Bir qétim eskerler zorawanlar yoshurun'ghan öyge zembirek atidu. Zembirek oqi partlimaydu. Buning bilen öyge toxtimay bomba étip, öyni tüzliwétip bu qétimqi weqeni tinjitqan bolidu.

Xitay ziyalisi wang daxaw bu yazmisi arqiliq xitay esker, saqchilirining taktika ilmidin sawati yoqliqini, bu sewebtin nurghun ademliri ölüwatqanliqini, ularni mexsus terbiyilesh lazimliqini, Uyghur élidiki térrorluqqa qarshi küreshning ayighi üzülmeydighanliqini tekitleydu.

Melumki, maralbéshi nahiyisi tengritéghining jenubiy étikige, tarim oymanliqining gherbiy shimal chétige jaylashqan. Sherq teripi awat nahiyisi, qaraqash nahiyisi bilen, gherb teripi peyziwat nahiyisi, yopurgha nahiyisi, yeken nahiyisi, atush shehiri bilen tutishidu. Shimal teripi kelpin nahiyisi, aqchi nahiyisi bilen, tutishidu. Sherqtin gherbkiche bolghan uzunluqi 215 kilométir, jenubtin shimalghiche bolghan kengliki 169 kilométir. Omumiy yer kölimi 21 ming 700 kwadrat kilométir. Qarmiqida 4 bazar, 8 yéza, 217 - kent ahale komitéti bar. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 326 ming 400 bolup, Uyghurlar 83.75% Ni igileydu.

Weqe yüz bergen sériqbuya bazirida 6100 ahale yashaydu. 2010 - Yili 9 - aydin bashlap bu bazarda 300 orun'gha jiddiy ehwalni melum qilish téléfoni ornitilghan. Bu san, her 20 ahalige birdin téléfon toghra kélidighanliqini bildüridu. Buningdin sériqbuyining weziyitining izchil jiddiy bolup kelgenlikini körüwélish mumkin. 2010 - Yili 7 - ayda Uyghur pida'iyliri bu bazardiki xitaylar teripidin échilghan bir zibu - zinnet boyumliri dukinigha basturup kirip, bir xitay amanliq saqlash xadimini öltüriwetken idi.