Qazaqistanliq Uyghurlar: ürümchi qirghinchiliqi untulmaydu

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2016.07.09
Xitay-qoralliq-saqchi-urumqi-kocha-305 Bügün, 13 - iyul, ürümchide 2 uyghurni étip öltürgen we birini yarilandurghan neq meydanni saqlap turghan 2 xitay saqchisi.
AFP Photo

Melumki, 2009 - yili “5 - Iyul ürümchi weqesi” yüz bergendin kéyin mezkur weqe dunyaning her qaysi jayliridiki Uyghurlar teripidin herbiy yili xatirilinip kélinmekte. Jümlidin qazaqistandiki Uyghurchilarmu bu weqeni herxil shekilde esleshni dawamlashturup kelmekte.

Qazaqistandiki Uyghur siyasiy közetküchi qehriman ghojamberdining radi'omizgha bildürüshiche, xitay hökümiti mezkur weqeni we shundin kéyin otturigha chiqqan heriketlerni térrorluq bilen baghlashqa urun'ghan bolsimu, köp netije qazinalmighan.

Da'iriler eyni yili bu weqede 198 ademning öltürülgenliki we weqege qatnashqan mingdin artuq ademning tutqun qilin'ghanliqini bildürgen idi.

Weqe yüz bergendin kéyinki yillarda bu paji'ege bolghan Uyghurlarning, xelq'ara teshkilatlarning közqarishi özgerdimu? Uyghur élidiki bügünki weziyet qandaq?

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan tonulghan qazaqistanliq siyasetshunas qehriman ghojamberdi we almuta shehiri turghuni qurwanjan turghanof bu heqte öz qarashlirini bildürdi.

So'al: qehriman aka, mushu 2009 - yil ürümchi qanliq weqesini qandaq xaraktérleshken bolidu?

Xaraktéri irqiy qirghinchiliq. Uyghurlar teripidin bu millitimizning milliy - azadliqini nishan qilghan tinchliq démokratik heriket. Millitimiz özining siyasiy ang - sézimini, erkinlik iradisini, jasaritini namayan qildi.

So'al: bügünki kün nuqti'ineziridin élip qarighanda, bu weqening ehmiyiti némidin ibaret, dep oylaysiz?

Jawab: birinchidin, Uyghur mesilisi xelq'aralashturuldi. Ikkinchidin, millitimiz bu weqede özining siyasiy rohiy küchini, uniwérsal iqtidarini we özini özi azad qilalaydighanliqini tonup yetti. Üchinchidin, mushu weqe xitay hökümitining Uyghurlargha qaritilghan chékidin ashqan teqiblesh siyasitini, mustemlike siyasitini xelq'aragha pash qilishqa ongushluq weziyet.

So'al: weqe yüz bergendin kéyinki yette yil mabeynide xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasiti dunya Uyghur qurultiyi teripidin qanchilik derijide pash qilindi?

Jawab: xitay hökümitining éniq mushu Uyghurlargha tutqan siyasiti chékidin éship, qanunsiz depsende qilish kücheydi. Milliy rehbirimiz rabiye qadir bashliq qurultay iyul weqesidin tartip bügünki kün'giche pütkül dunyada bu mesilining mahiyitini tonutti. Ming epsuski bu pa'aliyetlerning xitaygha bolghan chong tesiri yoq, chünki xelq'aradiki weziyet künde özgirip turidu. Amérika bashliq yawropa dunyasining xitaygha nisbeten qattiq qolluq bésim ishlitishi téxi dégendek emes. Amma bu choqum bolidu.

So'al: hazir dunyaning her qaysi jaylirida térrorluq heriketliri ewj alghan bir waqtida Uyghur milliy herikiti xelq'ara teshkilatlar teripidin qandaq qobul qiliniwatidu?

Jawab: biwasite Uyghurlar bilen meshghul boluwatqan xelq'ara teshkilatlar, döletlerning melum organliri Uyghur mesilisini yaxshi bilidu hem chüshiniwatidu. Ular Uyghur herikitini térrorluq heriket dep hésablimaydu.

So'al: omumen dunya weziyiti, bolupmu ottura sherq we afghanistanda orun éliwatqan weqelerni xitay qandaq qobul qiliwatidu hem paydiliniwatidu?

Jawab: xitay heqiqeten ottura sherqte boluwatqan qirghinchiliqlar, bashqa döletlerde boluwatqan térrorluq heriketlerdin paydilinip, dunyada Uyghur mesilisini térrorgha baghlashqa nahayiti köp küch chiqiriwatidu. Bezi döletler xitayning déginige ishen'gendek qilip, Uyghur herikitige qarshi ishlarni qilidu. Bu shu döletlerning heqiqiy démokratik emeslikini, xelq'ara prinsip normilirigha özliri ri'aye qilmaydighanliqini körsitidu.

So'al: bügünki künde qazaqistanliq Uyghurlar shu yili yüz bergen qanliq weqening mahiyitini qandaq chüshiniwatidu, dep oylaysiz?

Jawab: ürümchi weqesining mahiyiti özgergini yoq. Burunqidekla xitayning qirghinchiliq siyasitige qarshi. Amma qazaqistanning xitay bilen bolghan munasiwetliri bek yéqinlashqanliqtin bu mesilini kötürüshke bu yerde qet'iy yol qoyulmaydu. Bu yerde Uyghurlar bu weqeni ésidin chiqirip turmighandek körünidu. Lékin yéngi ösüwatqan ewladqa mundaq qanliq paji'elerni yetküzüp turush kérek. Bu yerde biz yéterlik ishliyelmeywatimiz.

So'al: emdi Uyghurlar olturaqlashqan qirghizistan, özbékistan we türkmenistan ottura asiya jumhuriyetliridichu?

Jawab: qirghizistanda qazaqistan'gha oxshash her xil tedbirler ötküzülidu we xelqimiz u yerdimu angliq, xitaygha bolghan nepriti küchlük. Emdi özbékistanda Uyghurlar hetta yighilip, ürümchi weqesini aghzigha élish imkaniyiti yoq. Türkmenistan bashtinla özini özi bashqilardin cheklewatqanliqtin u yerdiki Uyghurlar heqiqeten bu weqening neq mahiyitini bilmeydu.

Almuta shehirining turghuni qurwanjan turghanof qazaqistanliq Uyghurlarning ürümchi qirghinchiliqini héch qachan untumaydighanliqini, her yili bu yerdiki Uyghurlarning yighilip, qur'an oqup, shéhit bolghanlarni eslep kéliwatqanliqini éytti.

U mundaq dédi: “Hazirmu xitay kommunistik partiyisi qara tizimgha chüshkenlerni türmige qamash üchün tazilash herikitini ötküzidu. Ichkiridin institut püttürgen xitaylarni wetinimizge élip kélip ishqa orunlashturup, balilirimiz ishsiz qéliwatidu. Uyghur qizlirini ichkirige élip kétish toxtimaywatidu. Uyghur xelqi ana wetinimizde köpeymeywatimiz, yildin - yilgha aziyip kétiwatimiz. Xitay kommunistik partiyisi bizni shundaq azaytip, yoqitidighan terepke ötti.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.