Kishilik hoquq teshkilati yawropa ittipaqini Uyghur mesiliside shi jinpinggha bésim ishlitishke chaqirdi

Muxbirimiz erkin
2014.03.27
firansiye-prezidenti-hollande-shi-jinping.jpg Firansiye prézidénti xolland xitay re'isi shi jinping bilen kélishimge qol qoyup bolghandin kéyin qol éliship bir-birini tebrikleshti. 2014-Yili 26-mart, parizh.
AFP

Xitay dölet re'isi shi jinpingning bryussél ziyariti bashlinishtin burun kishilik hoquqni közitish teshkilati yawropa ittipaqi rehberlirige ochuq xet élan qilip, shi jinping bryussél kelgende kishilik hoquqni nuqtiliq mesile qilip otturigha qoyushqa chaqirdi.

Peyshenbe küni xitay dölet re'isi shi jinping özining firansiye ziyaritini axirlashturdi. U, 28‏-mart bashlinidighan gérmaniye ziyaritidin kéyin, yawropa ittipaqining merkizi, bélgiye paytexti biryussélni ziyaret qilidu.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati 27‏-mart yawropa komissiyisi prézidénti xosé manu'él baroso we yawropa kéngishi re'isi hérman fon rumpoygha chaqiriq qilip, ularni xitay rehbiri shi jinping bilen körüshkende ilham toxti, shu jiyong qatarliq öktichilerni qoyup bérish, yawropa emeldarlirining tibet we Uyghur élini ziyaret qilishigha yol qoyush, xitay ichidiki musteqil guruhlar bilen kishilik hoquq di'alogi qurushqa ruxset qilish qatarliq teleplerni otturigha qoyushqa ündigen.

Ochuq xette: “Yawropa ittipaqining kishilik hoquq, démokratiye heriket pilani heqqidiki istratégiye ramkisida otturigha qoyulghan mes'uliyetke asasen biz bu ziyarette, éghirliship kétiwatqan xitay kishilik hoquq weziyitini nuqtiliq muzakire qilishqa chaqirimiz. Halbuki, biz siler burun élan qilghan xitaydiki kishilik hoquq buzghunchiliqi heqqidiki bayanatning konkrét bolmighanliqidin epsuslanduq” dégen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining bryusséldiki tarmiqi peyshenbe küni élan qilghan bashqa bir bayanatida yene, mezkur ishxanining mes'ul xadimi lotté léych, kishilik hoquqni nuqtiliq muzakire qilipla qalmay, uni ammiwi sorunda ashkara otturigha qoyushqa chaqirdi.

U: yawropa ittipaqi pan-yawropa sodisida birlishishke éhtiyajliq bolupla qalmay, prinsipalliq we birdek étirap qilin'ghan kishilik hoquq mesiliside birlishishke éhtiyajliq. Shundaq qilish yawropa ittipaqining öz pilanida bar nerse. Biraq, yawropa rehberliri xitaygha kelgende bu mes'uliyitidin bash tartiwatidu. Bu ularning ornini ajizlashturmaqta, dégen.

Bu, mezkur organning shi jinping yawropa ziyaritini bashlighandin buyan, xitay kishilik hoquq mesilisi toghruluq 2‏-qétim ochuq xet we bayanat élan qilip, yawropa rehberlirini xitay kishilik hoquq xatirisige köngül bölüshke chaqirishi. Mezkur organ shi jinping firansiyeni ziyaret qilishtin sel burun bir qétim ochuq xet élan qilip, firansiye prézidénti franshi'os xollandni shi jinping bilen uchrashqanda kishilik hoquq mesilisini ashkara otturigha qoyushqa chaqirghanidi.

Amérikida turushluq xitay ziyaliysi, weziyet analizchisi chén kuydé ependining qarishiche, Uyghur mesilisi xelq'ara jem'iyet diqqet qilidighan mesile bolup qaldi. Béyjing hökümiti herbiy we saqchilargha tayinip Uyghurlarni qirip tügitelmeydu. U weziyet téximu keskinliship, zor toqunushqa aylinip kétishtin burun Uyghurlar bilen di'alog qurushi kérek.

Chén kuydé: sen zorawanliq bilen noqul herbiy we saqchilargha tayinip, pütün Uyghurni qirip tügitelmeysen. Séning bundaq iqtidaring yoq bolupla qalmay, séning buninggha küchüng we yüriking yetmeydu. Shunga, sen siyasitingda xataliq bar-yoqluqigha qara. Uyghurlar bilen olturup, ularning asasi heq-hoquqi, medeniyet, en'enilirige hörmet qilish, kompartiyining burun yolgha qoyghan siyasiti keltürüp chiqarghan buzghunchiliq qatarliq mesililer oylinip, Uyghurlar bilen di'alog qurush kérekmu qandaq, dégen mesilini oylinip baq. Mu mesililerni Uyghurlar bilen choqum estayidil muzakire qilish lazim, dédi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati ochuq xette yene, xitay hökümitining dawamliq ichki axbaratni qattiq kontrol qiliwatqanliqi, 2013‏-yili yéngi belgilime chiqirip, torda söz erkinlikige cheklime qoyghanliqini eskertip: “Kishilik hoquq közitish teshkilati xitay edliye sistémisining musteqil emesliki, pikir erkinlikining kontrol qilinishi, ammiwi teshkilatlarning basturulushi, yawropa ittipaqining xitay bilen soda, bixeterlik we diplomatiye qatarliq jehetlerdiki négizlik pilanlirini algha sürüshke buzghunchiliq qiliwatidu, dep qaraydu” dégen.

Ochuq xette körsitishiche, shi jinping hoquq sorighandin buyan da'iriler ammiwi guruhlarni qattiq basturup, ochuq-ashkara bolush, emeldarlarning mal-mülkini ashkarilash qatarliq heriketler bilen shughullan'ghan nurghun tinch pa'aliyetchini tutqun qilghan, jazalighan we ulargha parakendichilik salghan.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati ochuq xette yene, xitay-yawropa kishilik hoquq di'alogi we di'alogning roligha chüshenche bérishni telep qilip: yawropa ittipaqi-xitay resmiy kishilik hoquq di'alogi dawamlishiwatqan bolsimu, biraq intayin az netijige ériship keldi. Biz yawropa kishilik hoquq, démokratiye istratégiyilik ramkisi yaki heriket pilanining xitayda tilgha alghudek emeliyleshkenlikini körmiduq. Shu seweblik, biz silerni bu ziyaret munasiwiti bilen buning qanchilik netije qazan'ghanliqi, xitayda kishilik hoquqning qoghdilishida qanchilik emili rol oynighanliqigha chüshenche bérishke chaqirimiz, dégen.

Biraq, chén kuydé ependining qarishiche, Uyghur mesilisi noqul kishilik hoquq bilen cheklinip qalmaydu.

U mundaq dédi: emeliyette, buni xenzu dostlarmu étirap qilidu. Shinjangda emeliyette, meyli xizmetke orunlishish pursiti, meyli adettiki ijtima'iy heq-hoquq jehetlerde bolsun, Uyghurlar her jehettin barghanche chékinip kétiwatidu. Buning bir sewebi, xenzularning köplep köchüp kirishi bilen munasiwetlik. Yene bir sewebi bolsa, meyli xizmetke tonushturush orunlirida bolsun yaki her derijilik hökümetlerge memuri xadim qobul qilish ishlirida bolsun, omumen puqralarning siyasiy, iqtisadiy menpe'itige alaqidar barliq sahelerni asasen xenzular kontrol qilghan. Uyghurlargha purset yoq déyerlik. Chünki junggo adil we eqilge muwapiq riqabet usuli bilen xizmetke qobul qilmaydu. Uyghurlarning özige xas medeniyet, en'ene, tili we diniy étiqadi bolsimu, biraq imtihan we bashqa ishlarda xenzu tilini qollinishqa mejburlinidu. Bu riqabette xenzulargha paydiliq ehwal. Shunga, Uyghurlar xizmetke orunlishish we bashqa ijtima'iy mesililerde izchil kemsitishke uchrap kelgen.

Yawropa ittipaqining merkizi, bélgiye paytexti bryussél shi jinpingning yawropa sepirining axirqi békiti. U 31‏-mart gérmaniye ziyaritini axirlashturup bryussél yétip kélidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.