Xitayning milliy kemsitish we irqiy ayrimichiliqining simwoli-shyawgu'en paji'esige 5 yil toldi

Muxbirimiz gülchéhre
2014.06.26
Shuri-Oyunchuq-Zawutiday-Xitaylar-Ururp-Olturgen-Yash.jpg Shüri oyunchuq zawutida xitaylar teripidin urup öltürülgen Uyghur yashning biri. 2009-Yili 26-iyun, shyawgu'an.
Social Media

Buningdin besh yil ilgiriki bügün, yeni 2009-yili 26-iyun shyawgu'endiki shüri oyunchuq zawuti Uyghurlarning qénigha boyalghan paji'elik bir kün. Bu künde, toqquzaq nahiyisidin éshincha emgek küchliri süpitide mezkur zawutqa kélip ishlewatqan 819 neper Uyghur yashliri yérim kéchide yataqlirigha basturup kirgen xitaylarning rehimsizlerche tayaq, toqmaqlar bilen tuyuqsiz hujumigha uchridi. Zawut bigunah Uyghur qiz, yigitlirining qénigha boyaldi. Uyghurlar shundaqla dunya jama'etchiliki xitaylarning Uyghurlar üstidin élip barghan bu qanliq irqiy hujumigha shahit boldi. Shyawgu'en weqesi 2009-yildiki 10 chong weqening biri süpitide dunya qamusigha kirgüzülgen idi. Xitay hökümitining shyawgu'en weqesini waqtida, adil bir terep qilmasliqi 5-iyuldek yene bir qétimliq zor weqege seweb boldi. Uyghurlar shyawgu'en weqesini, xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüp kéliwatqan milliy kemsitish siyasiti we xitaylarning irqiy ayrimchiliqining simwoli süpitide xatirilep kelmekte. Nöwette shyawgu'en weqesining 5 yilliq xatire küni munasiwiti bilen muxbirimiz gülchéhre teyyarlighan programma diqqet étibaringlargha sunimiz.

Shu künidiki paji'eni eslep ötsek:
2009-Yili 26-iyun gu'angdung waqti sa'et seher 2, ikki hepte ilgiri toqquzaq nahiyisidin éshincha emgek küchliri süpitide gu'angdungning shyawgüen shehiridiki shüri oyunchuq zawutigha kélip ishlewatqan 819 neper Uyghur yashliri tuyuqsiz tayaq, toqmaqlar bilen basturup kirgen 10 mingche xitay ishchining pilanliq, kolléktip rehimsizlerche hujum qilishigha uchridi, hetta qizlarmu oxshashla xitay ishchilarning yamghurdek tayaq-toqmaqliri astida qaldi. Xongkongda chiqidighan “Mingpaw gézit” ning xewiride, gu'angdungning shawgu'en shehiridiki “Shüri oyunchuq zawuti” da, xitay ishchilar bilen Uyghur ishchilar otturisida yüz bergen zor kölemlik qanliq toqunush 27-iyun etigen sa'et 4 te tinchitilghan, dep ashkarilidi. Shyawgu'en weqesi yüz bérip üch kündin kéyin, radi'omiz muxbirliri shyawgu'en weqeside saq qalghan Uyghurlar bilen tunji qétim alaqe baghliyaliduq, weqening shahitliri Uyghur yashliri shu küni kéchiche qolida tömür toqmaqlar we tayaqlar bilen qoralliniwalghan xitay ishchilirining tayaq-toqmiqi, til-ahanitige we rehimsizlerche öltürüshige duch kelgenlikini, xitaylarning bu xil irqiy hujumining da'irilerning tosqunluqisiz uch-töt sa'ettin artuq dawam qilghanliqini, ölgen we yarilan'ghan Uyghurlarning intayin köp ikenlikini bildürüshti.

Weqede xitay ishchilarning köp qismi hujumgha qatnashqan, biwasite qatnashmighanliri bolsa hetta qizlarningmu échinishliq nale-peryadlirigha perwa qilmay, adem qélipidin chiqqan irqiy qirghinchiliqni behuzur tamasha qilghan, beziliri téxi yanfonlirida tartiwalghan sin we süretlirini xitaydiki ammiwi tor betlerge ghelibe süpitide chaplighandin kéyin weqe dunyagha ashkara bolghan idi. Shyawgu'en qanliq paji'esi dunyani chöchütti, bu qeder insan qélipidin chiqqan ashkara irqiy qirghinliq we kemsitish Uyghurlarni ghezepke toldurdi. Xitay terep derhal weqening heqiqitini yépishqa tirishti. Bu heqtiki doklatida shyawgu'en weqesini adettiki ijtima'iy bir majira qilip körsitip, buning kélip chiqishigha jung famililik bir xitayning 6-ayning 16 küni tor betlerge “6 Neper Uyghur, 2 neper bigunah xitay qizigha basqunchiliq qildi” dégen yalghan uchurni tarqatqanliqi seweb bolghanliqini ilgiri sürdi we 28-iyun küni uning qolgha élin'ghanliqini élan qildi.

Xitay bezi axbaratlirida zawuttiki xitay ishchilar bilen Uyghur ishchilarning topliship majiralishish weqesi dep körsetti we weqe jeryanida hashimjan emet, sadiqjan ghazi isimlik ikki Uyghurning urup öltürülgenlikini, her ikkisining qeshqer toqquzaqtin ikenlikini, 120 kishining yarilan'ghanliqini, ularning 81 nepirining oxshash toqquzaq nahiyisining déhqanliri ikenlikini élan qildi.

Uyghurlar xitay ichide yoluqqan eng éghir, eng qanliq we ochuq-ashkara milliy kemsitish herikiti dep qaralghan shyawgüen weqesi 5-iyul ürümchi weqesining kélip chiqishidiki muhim seweblerningmu biri. Weqe yüz bérip uzun ötmey, Uyghurlar arisida xitay da'irilirining xitaylarning irqiy öchmenliki sewebidin yüz bergen bu paji'esini waqtida, adil bir terep qilmighanliqigha bolghan naraziliq pikirliri ulghaydi, ular tinch halda tor betlerde inkas qayturush yolliri arqiliq xitay hökümitini bigunah Uyghur qiz, oghullirini öltürgen qatillarni jawabkarliqqa tartishni telep qildi we bezi ziyaliylar hetta xitay hökümitini ikki millet otturisida qanliq weqelerning kélip chiqishining aldini élishqa agahlandurdi. Halbuki, xitay hökümiti weqening seweblirini burmilap körsitip, bigunah Uyghurlarnimu weqening jawabkarliri süpitide jazalidi. Axiri-5 iyul küni ürümchide Uyghurlar, xitay hökümitining shyawgu'en weqesini adil bir terep qilishini, Uyghur yashlirini erzan emgek küchi süpitide xitay ölkilerge yötkeshni toxtitishini, Uyghurlarning ishsizliq mesilisini Uyghur élining özide hel qilishini telep qilip tinch yol bilen keng kölemlik namayish élip bardi. Namayish xitay da'irilirining basturushi bilen xitaylar bilen Uyghurlarning étnik toqunushigha tereqqiy qildi, axiri namayish xitay qoralliq küchliri bilen qanliq basturuldi.

Shyawgu'en soti 2009-yili 10-ayning 10-küni shyawgu'en weqesige munasiwetlik 7 kishi üstidin höküm chiqardi, ularning ichide bir xitaygha ölüm jazasi, yene birige 7 yilliq qamaq jazasi, qalghan ikki xitaygha 6 yilliqtin qamaq jazasi höküm qildi, Uyghurlardin yarmemetjan isma'il muddetlik 6 yilliq qamaq jazasigha, osmanjan obul 6 yilliq qamaq jazasigha, yusupjan turdi 5 yilliq muddetlik qamaq jazasigha höküm qilindi. Bu üch Uyghur hökümge étiraz bildürüp yuqiri derijilik sotqa erz sun'ghan bolsimu, gu'angdung yuqiri soti teripidin shyawgu'en sotining bu üch Uyghurgha bergen sot hökümi küchke ige qilindi.

Rabiye qadir xanim ilgiri bayanatlirida shyawgu'en weqesini “Uyghurlar shyawgu'en irqiy hujumini, xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüp kéliwatqan milliy kemsitish siyasiti we xitaylarning irqiy ayrimchiliqining simwoli süpitide menggü untumaydu” dep körsetken idi.

Shyawgu'en irqiy qirghinchiliqining 5 yilliq xatire küni munasiwiti bilen rad'i'omiz we bashqa xelq'araliq metbu'atlargha bayanat bergen dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit ependi, gerche mezkur qanliq weqege 5 yil bolghan bolsimu, emma xitay da'irilirining hélihem weqening mahiyitini, ölgüchilerning sanini yoshurup kéliwatqanliqini eyiblidi we“Uyghurlar bu weqeni hergiz untup qalmaydu, adaletperwer dölet we xelqlermu untup qalmaydu, xitay shawgu'en irqiy qirghinchiliqi we hazirgha qeder Uyghurlar üstidin dawamlashturuwatqan qanliq basturushlirining jawabkarliqidin hergiz qéchip qutulalmaydu... ” dep körsetti.

Dilshat rishit ependi yene, dunya Uyghur qurultiyining shundaqla chet'ellerdiki Uyghurlarning türlük xatirilesh pa'aliyetliri arqiliq shyawgu'en weqeside naheq öltürülgen Uyghurlarni échinish ichide eslesh bilen birge, xitaygha bolghan naraziliqini ipade qiliwatqanliqini tonushturup ötti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.