Уйғур диярида “террорлуқ һуҗуминиң сани азайған, әмма тәһдити көпәйгән”

Ихтиярий мухбиримиз әкрәм
2017.03.21
xoten-herbiy-saqchi-qoralliq.jpg Хитайниң хотәнгә йөткәп кәлгән қораллиқ күчлири. 2014-Йили 3-авғуст.
AFP


Хитай мәтбуати уйғур елидә “террорлуқ һуҗуминиң сани азайған болсиму, террорлуқ тәһдитиниң техиму артип барғанлиқи”ни илгири сүргән.

Германийә авази радиосиниң бүгүнки хәвиридә баян қилинишичә, “хитай күндилик гезити”ниң инглизчә сәһиписи 21-март елан қилған мақалисидә, 2016-йилидин буян уйғур елидики бихәтәрлик тәдбирлириниң күчийиши сәвәблик, “террорлуқ тәшкилатлири” ниң еғир дәриҗидики террорлуқ һуҗумлириниң санида азийиш көрүлгән болсиму, йошурун тәһдитниң йәнила көпийип барғанлиқини, бәлки хәтәрниң интайин юқирилиқини илгири сүргән.

“террорлуқниң сани азайди, тәһдити көпәйди” намлиқ бу хәвәрдә “хитай һөкүмити шинҗаң райониниң зораван радикализмниң еғир тәһдитигә дуч кәлгәнликини ипадә қилмақта. Өткән йили шинҗаң районида уйғурлар билән хитайлар арисида зораванлиқ тоқунушлири вә қалаймиқанчилиқлар йүз берип, йүзлигән киши өлди” дейилгән болуп, хәвәрдә йәнә хитай һөкүмәт даирилириниң “бөлгүнчи унсурлар шинҗаң районида мустәқиллиқ һәрикити қозғап, аталмиш шәрқий түркистан қурмақчи” дәватқанлиқиму баян қилинған. Бирақ, “кишилик һоқуқ тәшкилатлири уйғур диярида әскири тәшкилатларниң мәвҗутлуқиға гуман билән қарайдиған позитсийәдә болуп, бейҗиңниң юқири бесимлиқ сияситини әйиблимәктә” икән.

Хитайниң күндилик гезити хитай иҗтимаий пәнләр академийисиниң санлиқ мәлуматлирини асас қилған бу мақалисидә, 2016-йили уйғур диярида террорлуқ тәшкилатқа қатнашқучилар яки зораванлиқ һуҗумлирини тәшкиллигүчиләр санида азийиш болғанлиқини тилға алған. Бирақ хитайниң терроризм мутәхәссиси ли вей бу қарашқа башқичә чүшәнчә бәргән. Униң ейтишичә, “уйғур дияридики террорлуқ вәқәлири саниниң азийишидики бир чоң сәвәб, нурғунлиған террорлуқ һуҗумлири пәқәт пилан басқучидила мувәппәқийәтсизликкә учриған. Террорлуқ һуҗумиға урунуш сан җәһәттә әсла азаймиған”.

Д у қ муавин рәиси үмид агаһи әпәндиму хитайниң терроризм мутәхәссиси ли вейниң пикрини қоллап, уйғур дияридики һазирқи тинчлиқниң ниспийликини тилға алди.

Хәвәрдә баян қилинишичә, хитай иҗтимаий пәнләр академийәси тәминлигән санлиқ мәлуматта, уйғур диярида вәқә садир қилғучи террорлуқ гумандарлириниң мутләқ көп қисми 80-йиллири вә 90-йиллири туғулғанларкән, йәнә келип көплигән террорлуқ тәшкилатлири болса бир аилә кишилиридин тәркиб тапқан.

Уйғур зиялийлириниң қаришичә, хитай һөкүмити һазир уйғур диярида йолға қоюватқан һәрбий һаләт түсидики қаттиқ башқуруш һәмдә мәдәнийәт зор инқилаби дәвридикигә охшайдиған еғир бесим сиясити “террорлуқ” дәп атиливатқан қаршилиқ һәрикәтлириниң бундин кейин йәниму көпийишигә земин һазирлаватқан болуп, хитайниң сиясити өзгәрмисә, қаршилиқларниң характеридиму өзгириш болмайдиғанлиқини илгири сүрмәктә.

Д у қ муавин рәиси пәрһат муһәммди әпәнди бу тоғрисида тохталғанда, зораванлиқ түсидики қаршилиқларниң уйғур диярида бундин кейин йәниму күчийидиғанлиқини, буниңға хитайниң күнсери күчийиватқан бастуруш һәрикәтлириниң сәвәб болидиғанлиқини тәкитлиди.

“террорлуқниң сани азайди, тәһдити көпәйди” намлиқ хәвәрдә изаһлинишичә, хитай иҗтимаий пәнләр академийәси “чәтәлләрдики террорлуқ тәшкилатлириниң хитайға болған тәсириниң күчийиши сәвәблик, дөләт ичи вә сиртидики террорлуқ тәшкилатлириниң мунасивәтлири чоңқурлашқан, дөләт ичидики террорлуқ һәрикәтлириниң бузғунчилиқ дәриҗиси йәниму чоңийиши мумкин” дегән. Бирақ, хитай ташқи ишлар министирлиқи даирисидики бир әрбаб ройтерисниң зияритини қобул қилғанда, уйғур диярида йүз бәргән зораванлиқ вәқәлири саниниң һөкүмәт елан қилған мәлуматтин көп икәнликини тилға алған.

Явропа шәрқий түркистан бирлики тәшкилатиниң рәиси турғунҗан алавудун әпәндиму бу һәқтә пикир баян қилип, хитайниң һазирқи бесим сияситиниң техиму көп қаршилиқларни мәйданға кәлтүридиғанлиқини әскәртти.

“террорлуқниң сани азайди, тәһдити көпәйди” намлиқ хәвәрдә йәнә, өткән һәптиләрдә хитай даирилириниң уйғур диярида қораллиқ сақчи қисимларниң қәсәмяд йиғинлирини уюштуруп, қораллиқ унсурлар вә бөлгүнчиләргә җәң елан қилғанлиқиму әскәртип өтүлгән. Һәтта хитай даирилириниң муқимлиқ үчүн учқучисиз айропиланларни чарлашқа селиватқанлиқи, машиниларға сүний һәмраһ арқилиқ орун бәлгиләш системиси орнитип назарәтни күчәйтиватқанлиқиму тилға елинған.

Мәлум болғинидәк, өткән айларда йеңисар палтилиқ һуҗум вәқәси вә гума пичақлиқ һуҗумиға охшаш зораванлиқ түсидики қаршилиқ вәқәлири йүз бәргән болуп, хәлқара мәтбуатлар хитайниң бу сәвәбтин 4 миңдин артуқ қораллиқ сақчи қисмини уйғур дияриға тошуп кәлгәнликини, уйғур диярида һәрбий һаләт түсидики җиддий вәзийәт пәйда қилғанлиқини хәвәр қилишқан иди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.